የዴዳን ኪማቲ ትውልድ እና አስተዳደግ ምን ይመስላል?
ዴዳን ኪማቲ እጎአ ጥቅምት 31 ቀን 1920 በማዕከላዊ ኬንያ ኔሪ አቅራቢያ በምትገኘው የቴጋ መንደር ውስጥ ተወለዱ። የአንደኛ ደረጃ ትምህርታቸውን መከታተል የጀመሩት በአስራ አምስት አመታቸው ነበር። ከዛም በአካባቢያቸው የሚገኝ «ቸርች ኦፍ ስኮትላንድ» የተባለ የሚሲዮናውያን ሁለተኛ ደረጃ ትምህርት ቤትን እንደተቀላቀሉ ብዙም ሳይቆይ ትተው ይወጣሉ። 
ኪማቲ የመጀመሪያ ደረጃ ትምህርታቸውን የተከታተሉት በቅኝ ግዛት ዘመን እጅግ በጣም አስቸጋሪ በሆኑ ሁኔታዎች ውስጥ ሆነው ነው። አባታቸው የሞቱት ኪማቲ ገና ከመወለዳቸው በፊት ነበር። ሆኖም  የትምህርት ቤት ውጤታቸው ልዩ ችሎታ እንደነበራቸው ያመላክታሉ። በተለይ በእንግሊዝኛ እና በግጥም እንዲሁም በመድረክ ክርክሮች ጎበዝ የሚባሉ ነበሩ። 
ኪማቲ ምንም እንኳን በክፍል ውስጥ ብልህ ሰው የነበሩ ቢሆንም በጣም እብሪተኛ እና ግትር ልጅ ነበሩም ይባላል። አንዳንድ የታሪክ ምሁራን እንደሚሉት አመፀኛ ባህሪያቸው ግን ለነጭ አገዛዝ ካላቸው ጥላቻ የመነጨ ሳይሆን የሀገራቸው ጥቁር ህዝቦች ከሚፈፁባቸው ኢ-ፍትሃዊ ድርጊት የመነጨ ነበር። የትምህርት ቤት ጓደኞቻቸው ‹ንጃንጉ› በሚል ቅፅል ስም ይጠሯቸው ነበር። የኪኪዮ ቃል ሲሆን ትርጓሜው ደግሞ  “ሻካራ እና አታላይ” እንደማለት ነው። በመጨረሻም በ 1944 በስርዓት ጉድለት ከትምህርት ቤት ተባረሩ።
ኪማቲ ከየትኛው ጎሳ ነበሩ? 
ኪማቲ በምስራቅ አፍሪቃ አገራት ማዕከላዊ ክፍል ውስጥ የሚገኘው ትልቁ የኪኪዩ ማህበረሰብ ቡድን ከሆኑት ዘጠኝ ጎሳዎች አንዱ የሆነው የአምቡይ ጎሳ አባል ነበሩ። የኬንያ መሥራች ፕሬዝዳንት የተባሉት ጆሞ ኬንያታም እንዲሁ የኪኪዩ ጎሳ አባል ነበሩ። አንዳንድ የታሪክ ምሁራን ኬንያታ እና ኪማቲ የኬንያን ነፃነት በተመለከተ አንድ ገጽ ላይ አልነበሩም ሲሉ ይከራከራሉ። ኬንያታ ሁከት የማይመርጡ ሲሆን ኪማቲ ግን የኬንያን ነፃነት ማስጠበቅ የሚቻለው በጠመንጃ ብቻ ነው የሚል እምነት ነበራቸው።

ዴዳን ኪማቲ እንዴት የነፃነት ታጋይ ሊሆኑ ቻሉ?
ወጣቱ ኪማቲ የተለያዩ ስራዎችን በመስራት እድላቸውን ሞክረዋል። የቢሮ ስራዎችን በማገዝ፣ አሳማዎች በመንከባከብ እና በመምህርነት። ጥሩ የእንግሊዘኛ ቋንቋ ችሎታ ስለነበራቸውም ኪማቲ በርካታ ስራዎችን ለማግኘት እድል ገጥሟቸው ነበር። በዚህ ወቅትም ቀኝ ገዢዎች ሀገሪቱን የሚያስተዳደሩበት መንገድ እጅጉን ያበሳጫቸው ጀመር። 
በ1951 ገደማ ኪማቲ አንድ የታጠበ የነፃነት ታጋይ ቡድንን ይቀላቀላሉ። ቡድኑም ኃላ ላይ ማው ማው የሚል መጠሪያ ተሰጠው። እሳቸውም በፍጥነት እድገት አገኙ። ንቅናቄውን የሚመጥኑ አዳዲስ አባላትንም ይመለምሉ ጀመር። በ1952 የብሪታንያ አስተዳደር የአስቸኳይ ጊዜ አዋጅ ሲያውጅ ኪማቲ የኬንያ ተራራ አቅራቢያ የሚገኝ ጫካ ይገባሉ። እሳቸውም ንቅናቄውን ያራምዱ እና የጦር አዛዥ ይባሉ ከነበሩት ሶስት ሰዎች መካከል በጣም የሚፈሩት ነበሩ። የኬንያ መከላከያ ምክር ቤት ተብሎ በሚጠራ ቡድን ስር በብሪታንያ ቀኝ ገዢ መንግሥት ላይ የትጥቅ ጥቃቶችን ይሰነዝሩም ነበር። 
የማው ማው ታሪክ ምንድ ነው?
የማው ማው ንቅናቄ የተመሰረተው የኬንያውያን ንብረትን የወረሱ ነጭ ሰፋሪዎችን ለማስለቀቅ ነበር። መጀመሪያ ላይ በዋንኛነት የማው ማው ተፋላሚዎች ንብረታቸውን በነጮች የተቀሙ ኪኪዩዎች ነበሩ። በኋላ ግን ሙሩ ፣ ኢምቡ ፣ ካምባ እና ሌሎች የጎሳ ቡድኖች ትግሉን ተቀላቅለዋል።
ማው ማው የሚለው ቃል ከየት እንደመጣ አይታወቅም።  አንዳንዶች «ኡማ» ሲተረጎም ሂድ ከሚለው የኪኪዮ ቃል የመጣ ነው ይላሉ። ያም ሆኖ የንቅናቄው አባላት የኬንያ መሬት እና ነፃነት ጦር (KLFA) ተብሎ መጠራቱን መርጠዋል። ኃላ ላይ ማው ማው የሚለው ቃል ‘Mzungu arudi Ulaya, mwafrika apate uhuru’ በሚለው የሱዋሂሊኛ ቃል ተተካ። ትርጉሙም አፍሪቃውያን ነፃነታቸውን መልሰው እንዲያገኙ የውጭ ሀገር ዜጎቹ ወደ አውሮፓ ይመለሱ የሚል ነው።
ተዋጊዎቹ በቃለ መኃላ ነው ንቅናቄውን የተቀላቀሉት። አንዳንድ የቀድሞ አባላት ግን በግዳጅ መቀላቀላቸውን ይናገሩ ነበር። ንቅናቄው ለብሪታንያ ሰፋሪዎች ብቻ ሳይሆን ስጋት የነበረው ከቀኝ ገዢዎች ጋር ተባብረው ይሰራሉ ወይም በንቅናቄው ላይ ክደት ይፈፅማሉ ለተባሉ የተወሰኑ አፍሪቃውያንም ጭምር ነበር። 
በማው ማው ንቅናቄ የስንት ሰዎች ህይወት አለፈ?
የኬንያ ብሔራዊ ቤተ መዛግብት እንደሚጠቁሙት በብሪታንያ ቅኝ ገዢ የፀጥታ ኃይሎች ከ 10,000 በላይ ኬንያውያን ሲገደሉ በጥቅምት ወር 1952 የአስቸኳይ ጊዜ አዋጁ ከታወጀ በኋላ 50,000 የሚሆኑ ደግሞ በቁጥጥር ስር ውለዋል። ከዚህም ሌላ የብሪታንያ ቅኝ ገዢዎች  1,090 ግድያዎችን ፈፅሟል። በሌላ በኩል ደግሞ በመቶዎች የሚቆጠሩ (አብዛኞቹ ኬንያዊያን) በማው ማው ተዋጊዎች ተገድለዋል ተብሏል። 
ዴዳን ኪማቲ እንዴት ተገደሉ የትስ ተቀበሩ? 
እ.ጎ.አ. ጥቅምት 21 ቀን 1956 ራሳቸውን የጦር አዛዥ የሚሉት ዴዳን ኪማቲ በእንግሊዛዊው የስለላ መኮንን ኢአን ሄንደርሰን ፈላጊዎች ይያዛሉ። ኪማቲን አግኝቶ ለሚያስረክብ ሰው ገንዘብ እንደሚሰጥ ይፋ ሆኖ ነበር። ሄንደርሰን ኪማቲን በመጀመሪያ የማረኩ ሰውም አልነበሩም። ይልቁንስ የራሳቸው የኪኪዩ ጎሳ ቡድን አባላት የሆኑ ሁለት የመከላከያ ሀይሎች ነበሩ በጥይት መተው በቁጥጥር ስር ያዋሏቸው።
ኪማቲም ወዲያው ለፍርድ ከቀረቡ በኋላ በስቅላት የካቲት 18 ቀን 1957 ተገድለዋል። ኬንያውያን የመቃብር ስፍራ እንዳይሰሩላቸውም ቀኝ ገዢዎቹ አስከሬናቸውን ከናይሮቢ ከተማ ውጭ በሚገኘው የካሚቲ ከፍተኛ የደህንነት እስር ቤት በማይታወቅ ቦታ ጥለዋል። 
ለረዥም አስርተ ዓመታት ቤተሰባቸው ፣ ዘመዶቻቸው እና የኬንያ መንግሥት ለንደን ድረስ የኪማቲ አስክሬን የት እንደሚገኝ ቢያፈላልጉም የቀብር ሥፍራቸው መገኘቱን የሚገልጽ ዜና የተሰማው በ 2019 ዓ ም ነበር። 

ዴዳን ኪማቲ እንዴት ይታወሳሉ? 
የናይሮቢ አንድ ጎዳና እጎአ በ 2007 ሰባት በስማቸው ተሰይሟል። የቀድሞው ፕሬዚዳንት ሙዋይ ኪባኪ ደግሞ ሁለት ሜትር ርዝመት ያለው የነሀስ ሀውልት በስማቸው የሚጠራው ጎዳና ላይ አውለዋል። ዴዳን ኪማቲ የቴክኖሎጂ ዮንቨርስቲ እና ንየሪ ውስጥ ደግሞ ዴዳን ኪማቲ ስቴዲዮም የማው ማው የነፃነት ተማላሚውን የሚያስታውሱ ጥቂት ተቋማት ናቸው። 

ይህ ዘገባ አፍሪካዊ ሥረ-መሠረት በሚል ከጌርዳ ሔንክል ተቋም ጋር በመተባበር የሚቀርብ ዝግጅት ነው። የዘገባው ሳይንሳዊ ምክር የተገኘው ከፕሮፌሰር ጉዳዬ ኮናቴ፣ ሊሊ ማፌላ Ph.D እና ፕሩፌሰር ክሪስቶፈር ኦግቦግቦ ነው።