Život Jevreja u poljskoj prijestonici Varšavi prije 80 godina bio je pakao. Od njemačke invazije na Poljsku septembra 1939. bili su podvrgnuti stalnom progonu njemačkih okupatora. A od novembra 1940. bili su zatvoreni u Varšavskom getu u sjeverozapadnom dijelu grada. Do 450.000 muškaraca, žena i djece živjelo je ovdje u skučenim prostorijama iza visokih zidova. Bili su izmoreni glađu, kugom i pogubljenjima. Na ovaj način život je izgubilo oko 100.000 ljudi.

Napuštanje geta bez dozvole bilo je kažnjivo smrću, kao i svaka pomoć sa strane stanovnicima geta. Stražari nisu prezali ni od pucanja na malu djecu koja su krijumöarila hranu ili ugalj u geto. Leševi izgladnjelih ljudi na trotoarima bili su dio svakodnevice.
 

SS-ovac Herman Hefle daje nalog za ubistva

22. jul 1942. trebalo je da postane tragična prekretnica u istoriji varšavskih Jevreja, koji su prije rata činili skoro trećinu stanovništva poljske prijestonice i vijekovima oblikovali imidž grada na Visli.

„U 10 sati ujutro šturmbanfirer Hefle se pojavio sa svojim pratiocima", zabilježio je u svom dnevniku Adam Černjakov, predsjednik Jevrejskog savjeta koji su osnovali nacisti. „Rekli su nam da – uz određene izuzetke – Jevreje treba preseliti na istok, bez obzira na pol i godine." Poljsko-jevrejski inženjer i političar Černjakov je, kao šef Jevrejskog savjeta, pod prisiliom okupatora izvršavao njihova naređenja: trebalo je da svakog dana pripremi 6.000 ljudi iz geta za deportaciju. SS je ubrzo povećao dnevnu deporataciju na 10.000 ljudi.

„Tražili su od mene da svojim rukama ubijam djecu sopstvenog naroda", napisao je Černjakov u oproštajnom pismu svojoj supruzi 23. jula 1942, dan nakon što su deportacije počele. „Nemam izbora nego da umrem." Svoj život je okončao kapsulom cijanida. Ali on svojom smrću nije mogao da zaustavi akciju istrebljenja.

Odredište - gasna komora Treblinka

Deportacije su sprovođene brutalno, kako bi se ugušio svaki otpor. Ljudi su transportovani u vagonima za stoku u koncentracioni logor Treblinka, gdje su ih maltene istog dana ubijali u gasnim komorama.

Nijemci su „Veliku akciju" predstavili kao „preseljavanje na istok", ali su ubrzo mnogi shvatili da ih na kraju puta čeka smrt. Ljudi koji su uspjeli da pobjegnu iz vozova upozorili su sugrađane. Uprkos tome, mnogi - iz očaja ili iz odgovornosti za svoje rođake - nisu vidjeli mogućnost da izbjegnu smrt.

Kasnije, kada se sve više ljudi pokušavalo sakriti, izgladnjele ljude su mamili obećanjima da će dobiti više hrane: ako se dobrovoljno prijave dobiće kilogram hljeba i kilogram marmelade.

Januš Korčak umire sa svojom djecom

Direktor sirotišta Januš Korčak, uvaženi ljekar i učitelj imao je priliku da pobjegne iz geta, ali nije želio da napusti povjerenu mu djecu. Da bi ih smirio, rekao im je da "odlaze na selo" i pratio ih do smrti.

Njegova koleginica Stefanija Vilčinska umrla je sa Korčakom i siročadi. Medicinska sestra Adina Bladi-Švajgier izabrala je drugačiji put. Svojim mladim pacijentima je davala morfijum i ubijala ih prije nego što su Nijemci stigli do njih.

Prema njemačkim izvorima, u roku od dva mjeseca je više od 250.000 Jevreja deportovano u Treblinku. Jevrejski izvori govore o skoro 300.000 žrtava. Nekoliko hiljada bolesnih i starih ljudi koji nisu mogli da putuju streljano je na jevrejskom groblju u Varšavi.

Preživjelo je oko 35.000 Jevreja koji su bili zaposleni kao radnici u fabrikama. 20.000 do 25.000 ljudi izbjeglo je deportaciju i nastavilo da živi ilegalno u preostalom getu. Kada je trebalo da budu deportovani odatle u aprilu 1943, počeo je ustanak u Varšavskom getu. Ubijeno je 13.000 Jevreja. Ostali su odvedeni u Treblinku i druge logore. „Jevrejska Varšava je prestala da postoji", navodi se u bilješci jednog očevidca. Uništena je najveća jevrejska zajednica u Evropi.

Đavolji plan Globočnika

Ubistvo varšavskih Jevreja bilo je samo dio opšteg plana za istrebljenje svih Jevreja u Poljskoj pod njemačkom okupacijom, poznatog pod kodnim nazivom „Operacija Rajnhard".
Već 13. oktobra 1941. Hajnrih Himler je dao instrukcije vođi SS-a i policije u okrugu Lublin Odilu Globočniku da ubija Jevreje u njegovoj sferi uticaja na jugu okupirane zemlje.

Ovaj je odmah počeo da gradi prvi logor smrti – Belžec. Kasnije su osnovana još dva logora ovog tipa, Sobibor i Treblinka, u kojima su žrtve odmah po dolasku ubijane u gasnim komorama. Od 1943. godine Majdanek kod Lublina služio je i kao stratište.

Globočnik je za svoj zločinački projekat regrutovao muškarce sa iskustvom iz takozvanog programa eutanazije. Do avgusta 1941. u Njemačkoj je u okviru takozvane „Akcije-T4", uglavnom gasom, ubijeno oko 70.000 pacijenata iz psihijatrijskih bolnica. Kristijan Virt, koji je postavljen za šefa svih kampova „Operacije Rajnhard", ranije je bio inspektor svih institucija uključenih u program eutanazije.

U noći sa 16. na 17. mart 1942. godine počelo je istrebljenje Jevreja u Lublinu. Korak po korak ubistvo je prošireno na čitavo područje okupirane Poljske. Ubijanje je trajalo do novembra 1943. godine, kada su logori zatvoreni i posljednji zatvorenici streljani. Istraživač Holokausta Štefan Lenštet procjenjuje ukupan broj žrtava Operacije Rajnhard na najmanje 1,8 miliona, možda čak i dva miliona. U svojoj knjizi „Jezgro Holokausta" istoričar govori o „najznačajnijem zločinačkom kompleksu Holokausta".

Istrebljenje evropskih Jevreja nastavljeno je i nakon toga. Ukupno je ubijeno šest miliona Jevreja, a stotine hiljada Sinta i Roma su takođe žrtve genocida.

Zaboravljena mjesta

Belžec, Sobibor i Treblinku je preživjelo svega oko 150 ljudi. Nekadašnji njemački logori za istrebljenje dugo su bili gotovo zaboravljeni. Logor Aušvicpostao je simbol Holokausta. Memorijalna mjesta „Operacije Rajnhard" se tek polako vraćaju društvenoj svijesti.

Obnavljanju sjećanja na ovo strašno poglavlje istorije doprinosi i memorijalni marš u Varšavi, koji se održava godinama. Područje geta u Varšavi Nijemci su sravnili sa zemljom. Poslije rata tu je izgrađeno novo stambeno naselje. U glavnom gradu Poljske jedva da su ostali tragovi jevrejskog stanovništva. Tek 1988. godine podignuto je spomen obilježje na nekadašnjem pretovarnom mjestu, gdje su varšavski Jevreji bili sakupljani radi deportacije.

Učesnici memorijalnog marša na 80. godišnjicu početka akcije Rajnhard prošetaće u petak (22.07.2022.) od ove tačke do Nalevki ulice, malog sokaka koji je nekada bio u centru Jevrejske četvrti. Ovdje su još samo kaldrma i tramvajske šine koje se više ne koriste iz vremena geta i deportacije.

Pratite nas i na Facebooku, na Twitteru, na YouTube, kao i na našem nalogu na Instagramu