Mnogi su to očekivali, ali šok je ipak bio veliki: kada su se 1. septembra uveče na ekranima pojavile prve projekcije rezultata izbora u istočnonjemačkim pokrajinama Tiringiji i Saksoniji, bilo je jasno da je djelimično desno-ekstremistička Alternativa za Nkemačku (AfD) veliki pobjednik. U Tiringiji je postala najjača stranka, daleko ispred etabliranih partija CDU i SPD, a u Saksoniji je osvojila 30,6 odsto.

Savez Sara Vagenkneht na preko 10 odsto

Ljevičarsko-nacionalistički Savez Sara Vagenkneht (BSW), koju su početkom godine osnovali bivši članovi stranke Ljevica, takođe se probila visoko osvojivši 11,8 odsto u Saksoniji i 15,8 procenata u Tiringiji.

I jedna i druga stranka, AfD i BSW, trenutno su odlučujući faktor političke moći u obje savezne pokrajine. Pritom su njihove glavne teme: odbacivanje otvorene politike azila i migracija, i odustajanje od snažne podrške Ukrajini u borbi protiv Rusije.

Takav razvoj događaja je prekretnica za njemački partijski sistem. Ovako masovni odmak glasača od tzv. „narodnih stranaka“, kao što su konzervativci iz CDU i socijaldemokrate iz SPD, u Njemačkoj se nikada do sada nije dogodio.

Novi partijski sistem

Politikolog Endre Borbat (Borbáth) prati razvoj njemačkih partija za berlinski Naučni centar za društvena istraživanja (WZB). Komentarišući za DW izborne rezultate, on kaže: „Postoje dvije perspektive: jedna kaže da su nove stranke poput AfD-a ili Saveza Sara Vagenkneht, reakcija na aktuelne događaje, kao što je spor u vladajućoj koaliciji ili opšte razočaranje u narodne stranke." 

Ali postoji i drugo, fundamentalno objašnjenje, koje ide korak dalje, kaže Borbat: „U toku je sistematska transformacija, društvena promjena. A nove stranke to predstavljaju. Uvjeren sam da su razlozi (za ovo što se dogodilo na izborima) promjene u društvu kroz nove teme kao što su migracije ili evropske integracije ili klimatske promjene. Ta pitanja narodne stranke ne predstavljaju na dobar način."

Njemačkom su dugi niz godina vladale tri stranke

U Njemačkoj se konzervativna CDU (sa sestrinskom strankom iz Bavarske, CSU) i socijaldemokrate (SPD) nazivaju „narodnim strankama". One su dugi niz decenija određivale politička dešavanja, zajedno sa ekonomski liberalnom partijom FDP. 

Ostale male stranke, poput nacionalističke Njemačke partije (DP), nestale su između 1950. i 1960. godine. To nisu promijenili čak ni neki izborni uspjesi, na primjer desničarske ekstremističke Nacionalne demokratske partije Njemačke (NPD) krajem šezdesetih: u Bundestagu su CDU, CSU, SPD i FDP određivali kurs države. Do danas su svi kancelari Njemačke bili članovi ili CDU ili SPD. 

Ulazak Zelenih u Bundestag

Prva suštinska promjena bio je ulazak Zelenih u Bundestag 1983. Pitanja koje je pokretala ta stranka, kao što su zaštita životne sredine i klime, odbacivanje nuklearne energije i međunarodna mirovna politika, etablirane stranke dugo nisu ozbiljno shvatale.

Nakon ujedinjenja Njemačke 1990. godine, u Bundestag je ušla i Ljevica, stranka-nasljednica SED, bivše vladajuće partije u Istočnoj Nemačkoj. Ali, poslednji izbori pokazuju da se ta stranka bori za opstanak.

Endre Borbat kaže: „Ljevica je nekada imala jedinstveno mišljenje oko ekonomskih i socio-ekonomskih pitanja. Ali ta stranka sada ima problema da se pozicionira o novim pitanjima." Ljevica se tako sada fokusira na rodna pitanja i time odbija svoje redovne glasače, ocjenjuje berlinski politikolog. 

Skoro 46 odsto za Vilija Branta: danas je to nedostižno

U isto vrijeme dok nacionalističke snage jačaju, velike stare stranke gube popularnost. U 14 od 16 njemačkih pokrajina i dalje vladaju CDU, CSU ili SPD, ali je na poslednjim saveznim izborima SPD, sa aktuelnim kancelarom Olafom Šolcom kao kandidatom, osvojila samo 25,7 odsto glasova. To mu je ipak bilo dovoljno da se formira vladu zajedno sa Zelenima i FDP. 

Poređenja radi: SPD je postigla najbolji rezultat ikada na saveznim izborima 1972. pod kancelarom Vilijem Brantom, osvojivši 45,8 odsto glasova. I CDU i SPD danas mogu samo da sanjaju o takvoj podršci. 

Endre Borbat procjenjuje da je gubitak povjerenja u etablirane stranke trend koji prevazilazi Njemačku: „To se prije svega odnosi na socijaldemokrate, jer to uočavamo i u drugim evropskim zemljama. Socijaldemokratske partije gube prvenstveno od zelenih ili radikalno ljevih grupacija. S druge strane, AfD je velika opasnost za CDU, jer mnogi glasači AfD-a ranije ili uopšte nisu glasali, ili su glasali za CDU."

Savjet etabliranima: Umjereno o azilu i imigraciji

Šta etablirane stranke mogu da urade kako bi povratile izgubljeno povjerenje? SPD i CDU trenutno se takmiče koja će više da pooštri politiku azila i imigracije, što je takođe direktna posljedica izbornih rezultata u Saksoniji i Tiringiji. Endre Borbat smatra da je to pogrešno.

„Ako savezna vlada više govori o tim problemima, o radikalnim mjerama, onda ona donekle normalizuje AfD. Zato mislim da je pogrešno previše se fokusirati na ta pitanja", kaže politikolog. Drugim riječima to bi značilo: ozbiljno shvatiti zabrinutosti, ali i ukazati na granice. I ne dozvoliti da djelimično desno-ekstremistička AFD diktira tempo i obim debate.

„Ne kažem da popularne stranke ne bi trebalo da govore o tim pitanjima, ali treba dobro da razmisle kako o tome govore", kaže Borbat.

Endre Borbat: „Partije ostaju važne“

Istovremeno, u ovako uzavrelom i populističkom raspoloženju, u opštinama je sve teže pronaći ljude koji su spremni da preuzmu funkciju gradonačelnika. Da li se suštinski smanjuje uloga i značaj partija?

Osnovni zakon (ustav Njemačke, prim.ur.) strankama daje ustavni status i navodi da one učestvuju u političkom odlučivanju naroda. Presudno učestvuju. Endre Borbat smatra da je važno da to tako i ostane: „Naravno, strankama je uvijek potreban impuls stručnjaka i društvenih pokreta, ali ja ipak vjerujem da predstavnička demokratija ne funkcioniše bez stranaka."

Ali, etablirane stranke u Njemačkoj se u ovom trenutku suočavaju sa dubokom krizom povjerenja.

 

Pratite nas i na Facebooku, preko "X", na Youtubeu, kao i na Instagramu