Keln je jedan od najstarijih gradova u Njemačkoj i njegova istorija od samog početka je i istorija Jevreja na ovim prostorima. Oduvijek su Jevreji u gradu na obalama Rajne bili manjina - često tolerisani, u dobrim vremenima integrisani i uvažavani, a u lošim proganjani i ubijani.

Jevrejska zajednica u Kelnu nekoliko puta je uspjevala da se, poslije pogroma, ponovo izdigne iz pepela i da ojača, ali poslije dvanaest godina vladavine nacista i Holokausta, nije se oporavila do danas.

Ali, krenimo ispočetka…

Rimsko carstvo: Jevreji u Kelnu imaju pravo da obavljaju političke funkcije

Istorija Kelna počinje s novom erom, odlukom rimskog cara da se upravo tamo gdje Rajna izlazi iz uske riječne doline u ravnicu osnuje novi grad, koji onda 50. godine dobija status kolonije.

Stanovništvo novog naselja je brzo raslo, trgovina i zanatstvo su cvjetali. Ostaci monumentalnih građevina svjedoče o vremenu u kojem je grad imao oko 30-40 hiljada stanovnika.

Među njima su očigledno bili i Jevreji čija je religija priznata u Rimskom carstvu i koji su kao trgovci često pratili rimske legije. O tome postoji dokaz: dekret cara Konstanina Velikog iz 321. kojim se Jevrejima u Kelnu dozvoljava da obavljaju javne funkcije u gradu, što je bila privilegija i obaveza samo za imućnije i ugledne građane carstva.

To je bilo samo osam godina poslije Milanskog sporazuma kojim je u Rimskom carstvu uspostavljena sloboda vjeroispovijesti i prekinut krvavi progron hrišćana.

1000 godina mira, pogroma i krstaških ratova

Padom Zapadnog Rimskog carstva u 5 vijeku, dolaskom germanskih kraljeva, te jačanjem hrišćanstva i moći biskupa i život u Kelnu se sigurno značajno mijenja. Međutim o tome nema nikakvih pisanih tragova, sve do 800. godine.

Sliku pružaju arheološke iskopine: nadomak katedrale, ispred stare Gradske vijećnice nalazi veliko područje gdje su otkriveni i dobro očuvani srednjovekovni ostaci mikve - jevrejskog ritualnog kupatila. Ortodoksni Jevreji smatraju mikve čak važnijom za jevrejsku zajednicu od sinagoge, koja je i u to vrijeme dokazano postojala, najkasnije od 1040.

Jevreji nisu bili samo trgovci, već i bankari, pa su preuzeli ulogu koja hrišćanima nije bila dozvoljena - zbog crkvene zabrane kamata. Ta činjenica je bila povod za stvaranje antisemitskih predrasuda o „jevrejima-zelenašima". No, demonizaciju Jevreja je kanonski propovijedala sama crkva - optužujući ih da su „Bogoubice" i da ih samo krštenje može spasiti.

Eskalacija u odnosima hrišćana i Jevreja počinje s krstaškim ratovima: U Kelnu je 1096. ubijeno oko 300 stanovnika Jevreja, a sinagoga je uništena. Motiv za to nije bio samo antisemitizam, već i - pljačka. Ta dva zla će se kroz istoriju često pojavljivati zajedno.

Iako je jevrejska zajednica uspjela da se oporavi i narednih 200 godina čak doživi ekonomski i vjerski procvat, bila je sve više izložena pritiscima hrišćanske većine, koja je u to vrijeme počela sa izgradnjom velike katedrale.

Kuga i protjerivanje Jevreja iz Kelna „za sva vremena"

Sredinom 14. vijeka Evropu je zahvatila epidemija kuge, u kojoj je stradalo oko 20 miliona ljudi. Odnekud se pronio glas da su za masovno umiranje krivi Jevreji jer su otrovali bunare.

U noći između 23. i 24. avgusta 1349. masa je napala i zapalila jevrejsku četvrt u Kelnu. Brutalno je ubijeno oko 600 ljudi, žena, djece. Bila je to Kelnska Vartolomejska noć.

Poslije dvadesetak godina, ponovo je bilo Jevreja u gradu. Ali, bili su izloženi zabranama i stigmi da bi ih Gradsko vijeće na kraju (1424.) protjeralo iz Kelna „za sva vremena". Ova zabrana je važila 350 godina.

Mnogi Jevreji su emigrirali u istočnoevropske zemlje, a neki njihovi potomci vratili su se u Keln početkom 19. vijeka i sa sobom donijeti - jidiš - jezik koji je mješavina slovenskih jezika, njemačkog i hebrejskog.

Duh francuske revolucije - povratak poslije 350 godina i procvat

Jevrejska zajednica u Kelnu ponovo je osnovana 1801. Bilo je to u talasu ratova poslije Francuske buržoaske revolucije, odnosno francuske okupacije Kelna (1794-1815). Sekularizacijom, odvajanjem crkve od države - Jevreji (poslije 1400 godina) ponovo postaju ravnopravni građani i sve brojniji.

Potom metropolu na Rajni zauzimaju Prusi (1815-1871). Crkva je ponovo moćna i dominantna, poslije više od šest vijekova konačno je završena i kelnska katedrala. Karneval postaje deo kulture grada.

Kako je rastao i jačao grad, tako je rasla i jačala jevrejska zajednica. Za samo nekoliko decenija izgrađeno je pet sinagoga, uključujući i veliki kompleks u kojem je bila i jevrejska škola, u samom centru Kelna u Glokengase (1861.) kao i velika sinagoga u Ronštrase (1899.) u kojoj je bilo mjesta za 1400 ljudi. A malo dalje od centra, u Otoštrase, nešto kasnije nastaje „Izraelitski azil", sa bolnicim i domom za penzionere.

U Kelnu je tada živjelo oko 10 000 jevreja, među njima stara, ugledna porodica Openhajm, bankari i mecene.

Prvi Svjetski rat

U to vrijeme brzog napretka, ali i jačanja nacionalizma, Njemačka 1914. poziva mladiće u Prvi svjetski rat, i oni se oduševljeno odazivaju - među njima i mnogi Jevreji. Odlaze da se bore i ginu po Evropi, jer taj rat se ne vodi na n3jemačkoj teritoriji.

Njih 15 000 se nikada neće vratiti kući, a počevši od 11. novembra 1918, povlačeći se zapada ka istoku, kroz Keln tokom tri nedjelje prolazi 500.000 njemačkih vojnika i 300.000 konja. Grad okupiraju Britanci i povlače se 1926. kada se za Keln zapravo završio Prvi svjetski rat.

U vrijeme turbulentne Vajmarske republike u Keln iz Berlina dolazi američki proizvođač automobila Ford. Grad postaje važan muzički centar i ima petu po veličini jevrejsku zajednicu u Njemačkoj.

Nacisti na vlasti

30. januara 1933. Adolf Hitler postaje kancelar Njemačkog rajha, a ubrzo potom, 12. marta, njegova NSDAP osvaja vlast na lokalnim izborima u Kelnu. Odmah je smijenjen Konrad Adenauer, koji je još od 1917. bio gradonačelnik, ispred univerziteta se spaljuju knjige, počinje teror Gestapoa.

Jevrejima se oduzimaju prava, imovina, akademske i sportske titule, moraju na prinudni rad - isprva, navodno da bi što prije napustili Njemačku.

Tokom novembarskih pogroma 1938. u Kelnu je uhapšeno 800 jevrejskih muškaraca, opljačkano svih šest sinagoga, neke su spaljene, neke demolirane, kao i kuće, stanovi i preostale firme jevrejskih građana.

Drugi svjetski rat

S početkom 2. Svjetskog rata, već septembra 1939. Jevreji su prvo bili nagurani u takozvane „jevrejske kuće" - jedna soba po porodici. Potom je uspostavljen sabirni logor, odakle su deportovani u koncentracione logore u okupiranoj istočnoj Evropi.

Nijedan grad u Njemačkoj nije tako često bombardovan kao Keln - 262 puta. Osim katedrale, centar grada je skoro sravnjen sa zemljom.

Pred početak Drugog svjetskog rata u Kelnu je živjelo 772.000 ljudi, među njima - 20 000 Jevreja.

U koncentracionim logorima ubijeno je oko 11.000 kelnskih Jevreja. Neki su uspjeli da nađu spas u nekoj drugoj zemlji, a sudbina mnogih je nepoznata.

Na kelnskim trotoarima, ispred zgrada se nalaze hiljade "Kamena spoticanja": na svima njima piše "ovdje je živeo ili živela... " i ime, godina rođenja deportacije, smrti, ili izbjeglištva, ime logora... Autor je Ginter Demnig umjetnik iz Kelna koji ih postavlja  širom Evrope tamo gdje su živjele žrtve nacista. Radi se o najvećem decentralizovanom spomeniku na svijetu.

Novi početak u ruševinama

Američki oslobodioci u gradu su zatekli samo šačicu Jevreja koje su skrivali prijatelji. Bilo je to početkom marta 1945. kada su nadirući sa sjeverozapada, američke jedinice osvojile dio grada na lijevoj obali Rajne i onda 15. aprila cijeli grad.

Samo dvije sedmice kasnije - 29. aprila 1945. - u ruševinama velike sinagoge u Ronštrase, američki vojni rabin je održao prvo bogosluženje za pedesetak preživjelih kelnskih Jevreja i oko 200 vojnika.

Jedna raščišćena prostorija postala je mjesto okupljanja za njih i od kraja maja i za - 150 preživjelih kelnskih Jevreja iz koncentracionog logora Terezijenštat, čiji je povratak organizoavao Konrad Adenauer, koji je opet bio gradonačelnik Kelna.

Četiri godine kasnije (1949), ponovo je uspostavljena jevrejska zajednica u Kelnu, u preostalim zgradama nekadašnjeg Izraelskog azila u Otoštrase.

Prva ambasada Izraela u Njemačkoj, obnova singoge

U tim prvim godinama poslije rata, neke kelnske izbjeglice su se vratile u svoj grad, a neki Jevreji su došli iz istočne Evrope, bježaći iz zemalja u kojima su bili nepoželjni i napadani. Krajem 1950-ih Jevrejska zajednica je imala 1.200 članova.

U Kelnu je Izrael 1953. otvorio jedino svoje predstavništvo u ovoj zemlji, a nakon uspostavljanja diplomatskih odnosa sa SR Njemačkom 1965. i svoju prvu ambasadu.

A 20. septembra 1959. svečano je otvorena velika sinagoga u Ronštrase. Za ponovnu izgradnju sinagoge posebno se angažovao prvi kancelar Savezne Republike Njemačke - Konrad Adenauer.

Međutim, samo tri mjeseca kasnije, na Božić, na sinagogi su iscrtani kukasti krstovi i ispisane antisemitske parole.

Iako je to bilo djelo ekstremista, može se reći da su Jevreji bili zaštićeni od strane države, u društvu tolerisani, ali ne i dobrodošli.

Metropola na Rajni danas ima nešto više od milion stanovnika, od kojih su samo 5000 Jevreji. Vjerovatno ih ne bi ih bilo ni upola, da 1990-ih nije bilo masovnog dolaska Jevreja iz bivšeg Sovjetskog Saveza, kada je u kontigentima u Njemačku došlo njih oko 220 000.

Posljednjih godina Jevreji su ponovo izloženi netrpeljivosti, jevrejske insituacije mora da čuva policija. I Keln je zahvaćen talasom antisemitizma koji je naglo ojačao od početka rata na Bliskom istoku oktobra 2023.

Pratite nas i na Facebooku, preko Twittera, na Youtubeu, kao i na Instagramu