Par dana nakon što je prvi ruski tenk ušao u Ukrajinu prošle godine, jedan teretni avion Iljušin II-76 preletio je Bjelorusiju i Poljsku, da bi sletio u Slovačku.

Ljubitelji letenja, koji prate javno dostupne radarske podatke, bili su iznenađeni. Kako avion može da leti iz Rusije u Evropsku uniju, kad je Brisel zatvorio vazdušni prostor za ruske prevoznike i privatne avione?

No, pomenuti let je izuzet od zabrane jer je dostavljao nuklearno gorivo za četiri reaktora u Slovačkoj koje su dizajnirali Rusi. Mjesec dana kasnije, sličan let obavljen je do Mađarske.

Ti letovi bili su još jedan signal zavisnosti Evrope od ruske energije. Nuklearno gorivo državne ruske agencije Rosatom omogućava skoro polovinu struje koju proizvode Slovačka i Mađarska, i više od trećine u Češkoj i Bugarskoj.

EU je krenula putem oslobađanja od ruskog gasa, nafte i uglja, ali sve mnogo teže ide kad je u pitanju žeđ za atomskom energijom. I danas se zato stotine miliona evra slivaju u rusku kasu.

Nemoguće je u EU bilo progurati sankcije protiv ruskog civilnog nuklearnog sektora. Ukrajinski predsjednik Volodimir Zelenski tražio je da se barem sankcioniše Rosatom, koji je tijesno povezan sa vojnim aparatom i preuzeo je upravljanje divovskom ukrajinskom nuklearkom Zaporožje koju su Rusi okupirali.

„Prije godinu dana sam mislio da će za EU biti najteže da se otarasi ruskog gasa, ali sada izgleda da je to ipak nuklearna energija“, kaže Niklas Poatje iz briselskog trusta mozgova Brugel koji se bavi ekonomijom.

- pročitajte još: Skladišta gasa u Ukrajini ključna za energetsku bezbjednost EU

„Na tom polju postoji mnogo zavisnosti. Stvar je vrlo tehnička i komplikovana, a tu su i pitanja standarda i bezbjednosti“, kaže Poatje za DW.

Div u proizvodnji nuklearnog goriva

Rusija drži oko 45 odsto svjetskih kapaciteta za obogaćivanje uranijuma te isporučuje atomsko gorivo u brojne zemlje, uključujući Sjedinjene Države. Uprkos sankcijama, SAD i dalje kupuju gorivo od Rosatoma za milijardu dolara godišnje.

Iz Rusije stiže skoro petina sirovog uranijuma koji se uveze u EU, a više od petine stiže iz Kazahstana gdje Rosatom takođe vodi glavnu riječ. Iz Rusije stiže i veliki dio gorivih štapova za evropske elektrane.

„Rosatom je jedna od svega nekoliko kompanija na svijetu koje su ovladale cijelim ciklusom nuklearnog goriva, obogaćivanjem, proizvodnjom i reciklažom“, kaže Sonja Šmid, profesorka na Tehnološkom univerzitetu Virdžinije i autorka knjige o sovjetskoj nuklearnoj industriji.

Od ruskog goriva posebno zavise zemlje bivšeg istočnog bloka, ali ne samo one. U EU su Rusi napravili ukupno 18 reaktora u Slovačkoj, Bugarskoj, Mađarskoj, Češkoj i Finskoj. Svi danas koriste isključivo rusko gorivo i tehnologiju.

Rosatom ima dugu istoriju saradnje sa francuskim EDF. Dvije firme su potpisale „sporazum o dugogodišnjoj saradnji" tokom 2021. godine.

U njemačkom gradiću Lingenu povremeno se održavaju protesti protiv planova Rusa i Francuza da baš tamo zajednički proizvode gorivne štapove za reaktore u istočnoj Evropi. Nijedna od firmi nije odgovorila na upit DW.

Orbanov veto na sankcije

Između marta i decembra prošle godine Rusi su izvezli nuklearnu tehnologiju i materijale vrijedne preko milijardu dolara, procjenjuje britanski Kraljevski institut za odbrambene studije.

„Ne samo da se vrijednost ruskog nuklearnog izvoza nije smanjila od februara 2022, nego podaci sugerišu da izvoz možda i raste uz nekoliko vjernih mušterija koje su i dalje riješene da vode poslove sa ruskim nuklearnim sektorom", piše u analizi tog instituta.

Među vjernim mušterijama je Mađarska. U avgustu prošle godine je zvanična Budimpešta čak odlučila da Rusi nastave gradnju još dva nuklearna reaktora u Mađarskoj.

- pročitajte još: Nuklearna energija u Mađarskoj zelena, jeftina i nezavisna?

Nije onda iznenađenje da je upravo vlast Viktora Orbana bila najglasnija kad je ovog juna u Briselu spriječeno da nuklearna tehnologija postane dio novog paketa sankcija protiv Moskve, jedanaestog po redu.

Iako je Orban kritikovan širom Evrope, njegov potez ima logike. Naime, kako kaže Niklas Poatje iz Brugela, ogromna zavisnost od Rosatoma znači da bi nuklearne sankcije donijele Evropi više štete nego koristi.

„Nijedna pojedinačna mjera sankcija ne bi donijela materijalnu razliku na bojištu“, dodaje Poatje.

Kako podsjeća, svježe devize do kojih Moskva dolazi prodajom nuklearne tehnologije i goriva ipak su samo djelić desetina milijardi evra koje su Rusi ranije prihodovali izvozom nafte i gasa u EU.

Ima li alternative?

Ipak, zemlje poput Češke, Slovačke i Bugarske opipavaju teren u pokušaju da zamijene rusko nuklearno gorivo.

Vestinghaus, američki pandan i konkurent Rosatoma, već isporučuje nuklearno gorivo za ukrajinske nuklearke koje su se ranije oslanjale na rusku tehnologiju. Ta američka kompanija se nudi i drugim zemljama istočne Evrope.

U maju je Finska jednostrano raskinula ugovor sa Rosatomom za izgradnju nove atomske centrale.

Stručnjaci pak kažu da se sirovi uranijum lako može uvesti i iz drugih dijelova svijeta, ali da bi potrajalo godinama da se zamijene ruski kapaciteti za njegovo obogaćivanje.

„Naprosto drugi dijelovi svijeta nemaju kapacitet da brzinski prekinu ove veze sa Rusijom", kaže profesorka Šmid i dodaje:

„Nije u pitanju neka tajna tehnologija, ali jeste tehnologija koja podrazumijeva kapitalne investicije. Uz sve neizvjesnosti koje obavijaju budućnost nuklearnog sektora, teško je podstaći privatnu industriju da ulaže u to.“

Pratite nas i na Facebooku, preko Twittera, na Youtubeu, kao i na Instagramu