Ljetos je francuski predsjednik Makron konstatovao da problemi EU sa pojedinim istočnoevropskim zemljama ne mogu da se svedu na spor sa mađarskim premijerom Viktorom Orbanom već da je problem mnogo dublji.  Makron je to nazvao fundamentalnim istočno-zapadnim evropskim raskolom. A prilikom nedavne posjete novog njemačkog kancelara Olafa Šolca Varšavi izgleda da se ta dijagnoza potvrdila.  Njega su dočekale zvanične plakate na kojima su on i njegova prethodnica Angela Merkel stavljeni u isti niz sa Adolfom Hitlerom i nacističkim ministrom propagande Jozefom Gebelsom. Istovremeno se Njemačkoj prigovaralo „bezakonje jer Poljskoj navodno ne želi da plati ratnu odštetu. To su bile otvorene provokacije.

Koliko su iliberalne snage jedinstvene? 

Kada je ljetos populista Janez Janša kao premijer Slovenije preuzeo predsjedavanje Savetu EU, neki analitičari su bili krajnje zabrinuti. Janša Viktora Orbana naziva prijateljem, vrijeđa novinare posredstvom Tvitera i voli provokacije. Odmah na početku slovenačkog predsjedavanja najvažnijim tijelom Evropske unije, Janša se pobrinuo za novi skandal, jer je na fotografijama sudija koje ne voli foto-montažom nacrtao metu. Poslije toga se ponašao uglavnom neupadljivo. Ali Janša je bio na Orbanovoj strani u sporu Brisela i Budimpešte u vezi sa jednim zakonom koji diskriminiše homoseksualnost, kao i na strani Varšave u sporu oko poljskog razgrađivanja pravne države. „Smatram da je ukupno držanje ove alijanse antievropsko. Ima naznaka da oni uspostavljaju neku vrstu nove Gvozdene zavjese", kaže Marko Milosavljević, profesor za nauku o medijima na ljubljanskom univerzitetu. Ipak, Janšina manjinska vlada ne sjedi baš čvrsto u sedlu. Narednog proljeća su izbori na kojima opozicija računa da ima dobre izglede na uspjeh.  

I nedavni izbori u Pragu su pokazali da populisti mogu biti smijenjeni na izborima. Andrej Babiš je smijenjen kao premijer i novu većinu čini široka proevropska koalicija. I u Bugarskoj je u trećem pokušaju na vlast došla proevropska vlada, a u Rumuniji socijaldemokrati, koji vladaju u koalicji sa antievropskim snagama, nisu uspjeli da prošire svoju bazu.  

Ekspert fondacije Karnegi za Evropu Štefan Lene smatra zbog toga da se kriza EU uglavnom svodi na Poljsku i Mađarsku, i „nije karakterističana za ukupni region". On stoga ne smatra da se može govoriti o pogoršavanju odnosa između istoka i zapada Evropske unije. Dodaje da bi fondovi za obnovu mogli odigrati pozitivnu ulogu protiv produbljivanja podjela. 

Mađarska kao kolovođa 

Kada je sredinom decembra predsjednik Sjedinjenih Američkih Država Džozef Bajden održao svoj samit demokratskih političara, predstavnici Mađarske nisu bili pozvani. Time je Budimpešta svrstana u „otpadničke režime". Mađarska opozicija je to upotrijebila za napade na Viktora Orbana. Vođa opozicije Peter Marki-Zai je rekao da „međunarodna zajednica Orbana tretira kao neki virus". On je dodao da je Orban dugo i naporno na tome radio, razvijajući odnose sa Kinom, Rusijom i Azerbejdžanom.  

Orban otvoreno zagovara „iliberalnu demokratiju" u koju spada stalna kulturološka borba protiv vrijednosti koje preovlađuju u EU. „Mi smo liberalnu demokratiju koja doživljava brodolom zamijenili hrišćanskom demokratijom 21. vijeka, a ona kao ciljeve ima tradiciju i bezbjednost", objasnio je Orban. Strateška greška njemačkih demohrišćana je to što su godinama omogućavali Orbanu izgradnju svog autoritarnog sistema pod pokroviteljstvom zajednice evropskih konzervativnih partija, najjačeg poslaničkog kluba u Evropskom parlamentu. Orban je iza njihovih leđa pretvorio Mađarsku u „kidnapovanu državu", razarajući slobodu medija i nezavisnost pravosuđa, institucionalnu sigurnost i slobodu civilnog društva. Nezaustavljiva poplava državne propagande trebalo bi da obezbijedi indoktrinaciju stanovništva i da opravda taj način vladavine. U Budimpeštu rado dolaze populisti iz cijelog svijeta, iz Francuske Marin le Pen, iż SAD Majk Pens.  

Preti li izlazak Poljske iz EU?  

Poljski predstavnici su, za razliku od mađarskih dobili pozivnicu od američkog predsjednika Bajdena da učestvuju na njegovom okupljanju u decembru. Da li je autokratsko preuređenje države tamo manje uznapredovalo nego u Mađarskoj? Vladajuća poljska partija Pravo i pravda od osvajanja vlasti 2015. kopira prepoznatljiv mađarski model. Suzbijaju se medijske slobode, podriva se nezavisno pravosuđe, borba protiv prava homoseksualaca i abortusa, uz naglašeni nacionalizam.   

Ali veliki sukob sa Briselom je izbio u oktobru kada je poljski Ustavni sud odlučio da su poljski zakoni iznad zakona Evropske unije. Time je Varšava indirektno postavila pitanje ostanka Poljske u Evropskoj uniji. Jaroslav Kačinjski je to odmah demantovao, a proevropske demonstracije u Poljskoj su pokazale da javnost još uvijek nije „dovedena na liniju" onako kako bi to htjela vladajuća partija. 

Evropski sud je umeđuvremenu donio presude protiv načina izbora poljskih ustavnih sudija i promjene u zakonima o sudstvu koje podrivaju nezavisnost pravosuđa. Ova najviša sudska instanca u EU sa sjedištem u Luksemburgu kaznila je Poljsku sa milion evra dnevno, jer poljska vlada ne želi da povuče uvedena pravila.  

 Možda pomogne finansijski pritisak  

„Iluzorno je vjerovati da se demokratija i vladavina prava mogu nametnuti iz Brisela", rekao je Štefan Lene i dodao da je to jedino moguće na demokratskim izborima. On kaže da ima nade jer su i u Poljskoj i u Mađarskoj glavni gradovi u međuvremenu u rukama opozicije, a u Mađarskoj postoji uvjerljiv kandidat opozicije Marki-Zai, čiji izgledi da pobijedi Orbana u anketama ne izgledaju loše.  

Lene se zalaže da evropske pravne sankcije prerastu u finansijske. „Najveći adut je pristup Fondu za obnovu", kaže on i dodaje da novac neće teći iz Brisela za Varšavu od sredine naredne godine, jer tvrdolinijaši iz ministarstva pravosuđa u Varšavi blokiraju svaki kompromis. A u Mađarskoj Orban ne želi da bilo šta mijenja uoči izbora.   

Uprkos izvesnom optimizmu u pogledu dejstva finansijskog pritiska ovaj politikolog vidi i „znatnu opasnost" od eskalacije spora. Poljska bi prema njemu mogla da uvede protivmjere blokiranja drugih prihvaćenih evropskih zakona i propisa, recimo u oblasti klimatskih promjena i tada bi „EU dobila veliki problem". Prema procjeni Štefana Lenea trenutno se nalazimo u „interesantnoj fazi između eskalacije i izvesnih kompromisa, koji bi cijelu stvar mogli dovesti do deeskalacije". Izgleda da je ucjenjivački potencijal na obje strane značajan.  

Pratite nas i na Facebooku, na Twitteru, na YouTube, kao i na našem nalogu na Instagramu