Ne znate zašto su vam neke građevine drage. Tako je sa mnom i sa crkvom Svetog Marka, čiji je zvaničan naziv Crkva Svetog apostola i jevanđeliste Marka. Možda zato što je ova sakralna građevina kao uvećani model gračaničke manastirske crkve spojila monumentalnost i sklad – dvije osobine koje se često ne podnose.

Šetnja sa crkvom u oku

Ili zato što joj se možete približavati tašmajdanskim parkom, sporim korakom, dok ona, za sunčanih dana, raste u očima. Možda i zato što je boje razlikuju od ostalih crkava u Beogradu koje su najčešće bijele. Sveti Marko ima u sebi okera i boje cigle. Mada je ovo prva crkva po uzoru na vizantijsku arhitekturu koja je izgrađena od betona, ona je potom obložena sa dvije vrste kamena: svijetlog pješčara iz Bijele vode kod Kruševca i crvenog kamena iz Grze kod Paraćina. Građena je od 1931. do 1940. Rat je prekinuo dovršavanje enterijera – samo dio crkve je u unutrašnjosti završen.

Ušao sam ovaj put da obiđem sarkofag Cara Dušana, čije su mošti zalaganjem teologa i istoričara Radoslava Grujića 1927. prenesene iz Prizrena, najpre u Patrijaršiju, a 1968. u crkvu Svetog Marka. Pomislim da je u kripti sahranjen i poslednji Obrenović zajedno sa svojom voljenom Dragom Mašin, ali nemam vremena, dan je kratak, hoću da obiđem još nekoliko crkava. 

Spustio sam se Resavskom do Kralja Milana i onda preko Slavije došao do Hrama Svetog Save.

Zlatni svod i hrastova grančica

Kažu da je to najveća pravoslavna crkva na svijetu koja je u upotrebi, a jedna tabla pored ulaza tvrdi da je to najveći pravoslavni hram prema zapremini. Oku gode obline i proporcije građevine u srpsko-vizantijskom stilu. Osjećaj je sličan onom kada u Istambulu stanete pred Aja Sofiju.

Nisam prvi put u Hramu. Sada su grančice sa suvim hrastovim lišćem poslagane desno od ulaza. Na badnje veće će sveštenstvo i vjernici založiti od toga vatru. 

Podižem hrastovo lišće prema pozlaćenom, mozaičkom svodu, radu Nikolaja Muhina, i Hristovom licu na njemu. Suprotnost zlatnog i blještavog materijala na svodu sa prirodnim, krtim smeđim listom ima u sebi neke poezije.

Sjećam se početka osamdesetih, kada je ovaj plato u Beogradu bio napušteno gradilište. Onda se u mislima vratim još dublje u prošlost. Matija Ban, dubrovački Srbin katoličke vjere, po kojem je Banovo brdo dobilo ime, prvi je za svoga boravka u Beogradu 1879. iznio ideju da se na Vračaru podigne crkva Svetom Savi. Tada se vjerovalo da je osmanski veliki vezir Sinan-paša na tom mjestu spalio mošti Svetog Save, da bi kaznio Srbe za Banatski ustanak. Novije istoričarske opservacije donose drugo saznanje – Tašmajdan se tada zvao Vračar, pa su mošti vjerovatno spaljene tamo.

Crkva pod zemljom

Bilo kako bilo, Hram je od ideje Matije Bana do ostvarenja prošao kroz razne istorijske peripetije. Radovi su otpočinjani pa zaustavljani. Od marta 1937. kada su pobodeni prvi armiranobetonski šipovi do podizanja kupole sa pozlaćenim krstom visine 12 metara, ljeta 1989. prošlo je više od pola vijeka. Spoljašnji radovi na fasadi su okončani 2004. Mozaici u kupoli su tu od 2018. Kada se hram oglasi sa 49 austrijskih zvona, to zvuči moćno.

I sve to sada izgleda skoro nestvarno. 

Ali pravo čudo u Hramu nalazi se ispod zemlje. Silazim u podzemne odaje gdje se nalazi crkva Svetog cara Lazara, riznica i kripta. Pošto sam tu prvi put, bio sam iznenađen zbog harmonično oblikovanog prostora, u kojem je čovek najbliže mozaicima u celom hramu.

Hram je nesumnjivo najreprezentativnija građevina u Beogradu. Osim što ima mjesta za 10 000 vjernika, ovaj Hram će biti turistička atrakcija prvog reda.

Crkva na Dudari

Na putu do Saborne crkve pješačim pored Beograđanke i skrenem malo sa puta da bi obišao Vaznesenjsku crkvu. Ona se nalazi na uglu Ulice admirala Geprata i Kneza Miloša. Mjesto na kojem je godine 1863 podignuta zvalo se Dudara – tu je bio državni rasadnik bijelih dudova. Na istom mjestu je prije toga bila šatorska crkva za vojnike i oficire obližnje konjičke kasarne. 

Ovdje ne dolazim slučajno. Kada imam vremena, svratim do krsta u dvorištu crkve, koji je posvećen građanima Beograda koji su na tom mjestu poginuli u nacističkom bombardovanju 6. aprila 1941. Ne mogu, a da ne pomislim i na dječaka koji je godinu dana prije toga zvonio, a crkveno zvono se otkačilo i ubilo ga. Isto tako, pomislim i na prvog demokratskog premijera Srbije Zorana Đinđića kojega su mučki ubili nedaleko od crkve.

Sa ovog mjesta kreće Spasovdanska litija, koja je posle komunističke zabrane, obnovljena 1993., a oslanja se na spasovdansko proglašavanje grada Beograda prijestonicom srpske despotovine 1403.

Saborna crkva

Potom odlazim do Saborne crkve. Ona je posvećena Svetom arahanđelu Mihailu. Tu sam prethodnih decenija bivao često, jer je crkva nadomak pješačke zone u centru grada. Volim njeno dvorište. Njen barokni zvonik u suštini ima isti arhitektonski rukopis kao bavarske i austrijske crkve. Takva je i Saborna crkva u Sremskim Karlovcima, podignuta 1758. Stariji putopisci su posvjedočili da je na sadašnjem mjestu beogradske Saborne crkve još prije više vijekova postojala hrišćanska bogomolja. Dijelila je sudbinu Beograda, koji je kao zlatna jabuka prelazio iz carske u sultansku ruku i obrnuto. Rušena i podizana, ona nije dočekala slobodu. Ali je njena nasljednica, stara Saborska crkva imalo zvono koje je februara 1830. najavilo autonomiju Kneževine Srbije. Trošna crkva je srušena, a današnja Saborna crkva je izgrađena između 1837. i 1845. Jedno od pet zvona u današnjoj crkvi je upravo ono koje je 1830. najavilo slobodu. 

Lijevo od ulaza je grob Vuka Karadžića, a desno Dositeja Obradovića. U crkvu se dakle ulazi između stubova srpskog jezika i prosvetiteljstva. U samoj crkvi su sahranjeni kneževi Miloš i Mihailo Obrenović, kao i znameniti mitropoliti. Čak je do 1837. u crkvi bila pohranjena i lobanja Karađorđeva, poslije su je prenijeli u Topolu.

Uoči Božića dani su bili proljetnji. Posjedio sam u dvorištu, uživajući u tihom razgovoru sa slavnim pokojnicima. Onda sam krenuo u crkvu da bacim pogled na ikonostas, za koji je nacrte izradio vajar, dvorezac i livac Dimitrije Petrović, inače školovan na akademiji u Beču. Raskošno je to, i sa patinom, sa skoro nevidljivim slojem vremena koje pozlatama podari mutni sjaj. 

Poljubac Šumadije i Srema

Put će me potom odvesti do obronka iznad Save, gdje počinje Banovo brdo. Hram Svetog velikomučenika Georgija, ili kako narod voli da kaže – crkva Svetog Đorđa – na lijepom je mjestu. Tamo gdje se šumadijski obronci spuštaju ka Savi iza koje počinje sremska ravnica. Često pijući kafu u obližnjem lokalu gledam u skladnu građevinu okruženu zimzelenim drvećem. Neovizantijski stil, oslonjen na moravsku školu. Isti rukopis kao i na Sabornoj crkvi Svete Trojice u Leskovcu – arhitekta je i u jednom i u drugom slučaju bio Rus iz Odese, Vasilij Mihajlovič Androsov, koji je umro u Beogradu 1944. Crkva je podignuta 1932. 

Ktitor crkve je beogradski trgovac Mitar Jovanović. Stavio je na raspolaganje zemljište za crkvu, posvetio je svoj poklon prerano preminuloj djeci Julijani i Ljubomiru. Jedini uslov koji je Mitar imao jeste da se crkva nazove po njegovoj krsnoj slavi. Tako je i bilo. Ponekad uđem i kupim svijeću za majku, pa je zapalim u dvorištu crkve. Tužna je to priča. Ali ta tuga je podigla hram.

Travertino u Filmskom gradu

Ostalo mi je još samo da pođem autobusom prema Ceraku. Tamo, na ivici Košutnjaka i u blizini Filmskog grada, jedna je od najljepših novijih crkava u Beogradu. 

Možda zato što nije okružena soliterima, kao novobeogradske crkve, već je na prostranoj ledini na rubu šume. Hram svetog apostola Luke je građen između 1999. i 2003. Svijetli italijanski kamen travertino daje građevini posebnu, mediteransku notu. Tri zvona su stigla iz Insbruka. Osviještao ga je patrijarh Pavle. Živopis je zaista živ, sa najuzbudljivijim bojama u gradu. Ovako bi, sa polazištem u raškom stilu, mogla izgledati savremena srpska sakralna arhitektura bez stilskih viškova.

Na kraju ovog maratona kroz beogradske crkve – a obišao sam ih samo šest – ponovo ću se u mislima vratiti u crkvu Svetog Marka. Na sarkofagu patrijarha Germana upisan je potresan stih iz Pjesme nad pjesmama:

Ja spavam, a srce je moje budno.

Svima koji slave pravoslavni Božić želim budno srce još za života.

Pratite nas i na Facebooku, na Twitteru, na YouTube, kao i na našem nalogu na Instagramu