«Ήθελα οπωσδήποτε να συμμετάσχω σ' αυτό το ταξίδι». Η 17χρονη Κάρα είναι μία μαθήτρια από το Κέρπεν της Κολωνίας. Αυτήν την εβδομάδα βρίσκεται μαζί με τους συμμαθητές της στο Όσβιετσιμ της Πολωνίας – επισκέπτονται το μνημείο του στρατοπέδου συγκέντρωσης και εξόντωσης Άουσβιτς-Μπίρκεναου, ένα μνημείο τρόμου.

«Να περπατάς εκεί μέσα στο στρατόπεδο», λέει η Κάρα σκεπτική και με ήρεμη φωνή, «και μετά να σου δημιουργείται η αίσθηση πως οι άνθρωποι που κρατούνταν εκεί πριν από 80 χρόνια, που υπέστησαν τόσο φρικτή μεταχείριση, βρίσκονται ακόμη εκεί».

Το χειρότερο στρατόπεδο συγκέντρωσης

Στα περίχωρα του Όσβιετσιμ βρίσκεται το μνημείο του μεγαλύτερου και χειρότερου στρατοπέδου συγκέντρωσης της ναζιστικής εποχής. Ένα μέρος όπου μέχρι το 1945 οι Γερμανοί δολοφόνησαν πάνω από ένα εκατομμύριο ανθρώπους, οι περισσότεροι εκ των οποίων ήταν Εβραίοι. Μέχρι σήμερα το Άουσβιτς αποτελεί έτσι σύμβολο της συστηματικής εξόντωσης ανθρώπων.

Η Κάρα, ο Ελίας, η Ταμάρα και τα υπόλοιπα παιδιά προετοιμάζονταν από πέρσι το φθινόπωρο για την επίσκεψή τους στο Διεθνές Κέντρο Συνάντησης Νέων του Οσβιέτσιμ/Άουσβιτς. «Η συμμετοχή είναι προαιρετική. Μπορεί κανείς να κάνει αίτηση για το πρόγραμμα και ενίοτε ακολουθεί και μία διαδικασία επιλογής», εξηγεί η καθηγήτρια Κάτριν Κούζνικ από το Κέρπεν, που οργανώνει συχνά τέτοια ταξίδια. Όπως τονίζει, κάθε τέτοιο εγχείρημα αποτελεί «πρόκληση» για τους εκπαιδευτικούς, όμως τα παιδιά εκδηλώνουν έντονο ενδιαφέρον και βοηθούν στον σχεδιασμό του ταξιδιού.

Η Γερμανία και ο ακροδεξιός εξτρεμισμός

Ο εθνικοσοσιαλισμός τέλεσε αποτρόπαια εγκλήματα: δολοφονίες εκατομμυρίων Εβραίων, διώξεις Σίντι και Ρομά, ομοφυλόφιλων, πολιτικών αντιφρονούντων, θαρραλέων ανθρώπων της εκκλησίας και πολιτών. Περίπου 80 χρόνια μετά την απελευθέρωση της Γερμανίας από τον εθνικοσοσιαλισμό η χώρα φαίνεται πάντως ανασφαλής μπροστά στις ακροδεξιές δυνάμεις και την άνοδο της Εναλλακτικής για τη Γερμανία (AfD). Πώς μπορεί μια χώρα να διατηρήσει ζωντανές τις μνήμες; Και πώς μπορεί να καλλιεργήσει μία υπεύθυνη στάση στους πολίτες της;

Σύμφωνα με έκθεση του Jewish Claims Conference 245.000 θύματα του Ολοκαυτώματος είναι ακόμη εν ζωή παγκοσμίως – τα 14.200 από αυτά ζουν στη Γερμανία. Οι περισσότεροι από αυτούς τους ανθρώπους είναι πολύ μεγάλης ηλικίας και δεν μπορούν να δίνουν συχνά το παρών σε εκδηλώσεις μνήμης. Υπάρχουν βέβαια και εξαιρέσεις, όπως αυτή της Μάργκοτ Φριντλέντερ, η οποία σε ηλικία 101 ετών εξακολουθεί να εμφανίζεται δημοσίως.

Συμβολή στην προάσπιση της δημοκρατίας

Ο Κρίστοφ Χόιμπνερ από το Βερολίνο συνέβαλε τα μέγιστα στη σύλληψη και την υλοποίηση της ιδέας για το Κέντρο Συνάντησης Νέων στο Όσβιετσιμ. Εδώ και καιρό διατελεί αντιπρόεδρος της Διεθνούς Επιτροπής του Άουσβιτς. Ελάχιστοι έχουν γνωρίσει τόσο πολλούς επιζώντες του Ολοκαυτώματος, όσους αυτός.

Ο Χόιμπνερ εκτιμάει πολύ τη «γενναιοδωρία» αυτών των ανθρώπων: «Υπάρχει μέσα τους ένα κομμάτι το οποίο δεν μπορούμε να προσεγγίσουμε, στο οποίο είναι εντελώς μόνοι. Η απώλεια ολόκληρης της οικογένειάς τους, των αδελφών ή των γονέων τους… Μιλώντας για τον πόνο που έχουν βιώσει, είναι γενναιόδωροι με τους ανθρώπους του σήμερα».

Τα τελευταία χρόνια φαίνεται πόσο σημαντικός είναι ο προσωπικός διάλογος με τους επιζώντες για πολλούς ανθρώπους στη Γερμανία αφ' ενός, αλλά και ως «κατευθυντήρια αρχή για την προστασία και τη διατήρηση της δημοκρατίας» αφ' ετέρου.

Μιλώντας στην DW ο Χόιμπνερ μοιάζει αισιόδοξος. Κατά τον ίδιο κάθε γενιά και κάθε ηλικιακή ομάδα ξεκινάει να ασχολείται περισσότερο με το συγκεκριμένο ζήτημα. Και το κάνει αυτό με τον δικό της ξεχωριστό τρόπο: με μία ταινία, ένα βιβλίο ή μία επίσκεψη σε ένα μνημείο. Κάθε γενιά όμως θα βρει τον δρόμο της να εμβαθύνει στις ιστορίες αυτών των ανθρώπων.

Ο Μάνφρεντ Ντεζέλερς είναι καθολικός ιερέας. Τα τελευταία 30 χρόνια ζει στο Όσβιέτσιμ και έχει τιμηθεί για το έργο του εξίσου στην Πολωνία και τη Γερμανία. Κατά τον ίδιο η επίσκεψη ενός μνημείου δεν έχει να κάνει μόνο με τη γνώση των γεγονότων, αλλά και με το εξής ερώτημα: «Πώς πρέπει να ζήσουμε εμείς σήμερα, ώστε να μπορούμε να κοιτάξουμε τους επιζώντες στα μάτια με καθαρή συνείδηση;»

Σχεδόν όλοι οι νέοι που επισκέπτονται το Άουσβιτς, είτε αυτοί έρχονται από τη Γερμανία, την Πολωνία ή το Ισραήλ, συμπεριλαμβανομένων όσων προέρχονται από οικογένειες μεταναστών, πρέπει να αισθάνονται πως «δεν πρόκειται απλώς για την εκδήλωση ενός πένθους για δεινά που ανήκουν στο παρελθόν και για έναν φόρο τιμής προς τους νεκρούς, αλλά και για μία υπενθύμιση σχετικά με τις συλλογικές μας ευθύνες», όπως δηλώνει ο Ντεζέλερς.

Το Άουσβιτς δεν είναι ένα μουσείο

Έτσι νιώθουν και οι μαθητές από το Κέρπεν κατά την επίσκεψή τους στο Άουσβιτς. Μέσα στους διαδρόμους όπου υπάρχουν στοίβες από ανθρώπινα μαλλιά και σκελετούς γυαλιών οράσεως, σαν σιωπηλές μαρτυρίες της φρίκης που εκτυλισσόταν εκεί, ο 18χρονος Ελίας εξηγεί με έμφαση πως το Άουσβιτς δεν είναι ένα μουσείο. Ένα μουσείο είναι περισσότερο «ένας χώρος για τα μάτια, όπου μπορεί κάποιος να περιφερθεί, να δει, να αντιληφθεί με τρόπο ενσώματο τα εκθέματα». Στο Άουσβιτς αντιθέτως ο επισκέπτης «αναπτύσσει μία πολύ βαθύτερη αντίληψη». Το να βιώσει κανείς μία επίσκεψη στο Άουσβιτς, αλλά και η προετοιμασία ως αυτήν, «έρχεσαι σε επαφή με ένα τόσο σοβαρό θέμα, γεγονός που κατά κάποιον τρόπο σε εμπλουτίζει». Ολοένα και περισσότερα γερμανικά σχολεία διοργανώνουν εκδρομές στο Άουσβιτς.

Στις αρχές του Δεκεμβρίου 2023, δύο μήνες μετά την επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ, η συνδιάσκεψη υπουργών Παιδείας, Πολιτισμού και Επιστημών της Γερμανίας ζήτησε τη λήψη μέτρων για την καταπολέμηση του αντισημιτισμού, την ενίσχυση της παρουσίας, των προοπτικών των Εβραίων, καθώς και της διδασκαλίας της ιστορίας τους.

Οι μαθητές θα γυρίσουν σίγουρα συγκλονισμένοι από την επίσκεψή τους στο Άουσβιτς. Για την καθηγήτρια Κούζνικ το σημαντικό είναι «και οι γονείς να καταλάβουν, όπως και οι μαθητές, πόσο σημαντική είναι αυτή η εκδρομή». Δεδομένης της πολιτικής κατάστασης εξάλλου «μία επίσκεψη σε ένα τέτοιο μνημείο είναι πλέον πολύ σημαντικότερη απ’ ότι πριν από μερικά χρόνια».

Επιμέλεια: Γιώργος Πασσάς