Μία εβδομάδα πριν από την τραγική επέτειο του θανάτου της 22χρονης, η οικογένεια της Μαχσά Αμινί ανακοίνωσε, μέσω Ιnstagram, ότι στις 16 Σεπτεμβρίου θα πενθεί στον τάφο της αδικοχαμένης κοπέλας. Θεωρείται δεδομένο ότι εδώ και έξι μήνες οι ιρανικές δυνάμεις ασφαλείας παρακολουθούν στενά την οικογένεια, ενώ παράλληλα ελέγχουν πολλά νεκροταφεία σε όλη χώρα, για να αποτρέψουν νέες εκδηλώσεις διαμαρτυρίας στη μνήμη της Μαχσά Αμινί.

«Ποτέ στο παρελθόν δεν έχουμε δει να συλλαμβάνονται τόσοι πολλοί συγγενείς από τις οικογένειες των θυμάτων», λέει στην DW απαντώντας σε σχετικό ερώτημα η Σίβα Νιζάρ Αχαρί, ακτιβίστρια για τα ανθρώπινα δικαιώματα στο Ιράν. Η ίδια έχει συλληφθεί επανειλημμένα τις τελευταίες δεκαετίες, έχει φυλακιστεί για πολλά χρόνια, ενώ σήμερα ζει στη Σλοβενία.

«Μέχρι στιγμής έχουν συλληφθεί τουλάχιστον 40 συγγενείς θυμάτων και ο αριθμός αυξάνεται καθημερινά», αναφέρει η Αχαρί. «Οι ακτιβιστές για τα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα είτε βρίσκονται στη φυλακή, είτε ανακρίνονται, είτε δέχονται απειλές. Με αυτά τα δεδομένα είναι πολύ πιθανό να αποτραπούν οι εκδηλώσεις διαμαρτυρίας». 

Οι μεγαλύτερες διαδηλώσεις της δεκαετίας

Η Αστυνομία Ηθών είχε συλλάβει την Αμινί στην Τεχεράνη με την αιτιολογία ότι δεν φορούσε «σωστά» τη μαντήλα, η οποία είναι υποχρεωτική στο Ιράν. Λίγες ώρες αργότερα η κοπέλα μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο, ενώ είχε ήδη ξεψυχήσει. Πέρασαν τρεις μέρες για να ανακοινωθεί ο θάνατός της. 

Οι διαδηλώσεις άρχισαν κατά τη διάρκεια της κηδείας της Αμινί στην πόλη Σακέζ, στις κουρδικές περιοχές του Ιράν, επεκτάθηκαν σε όλη τη χώρα και διήρκεσαν πολλούς μήνες. «Γυναίκα, ζωή, ελευθερία» ήταν το κύριο σύνθημα των κινητοποιήσεων. Ήταν το μεγαλύτερο κύμα διαδηλώσεων που είχε δει το Ιράν από την «Ισλαμική Επανάσταση» του 1979.

Το καθεστώς αντέδρασε με ωμή βία και καταστολή. Αξιόπιστα στοιχεία δεν υπάρχουν, αλλά σύμφωνα με ανεξάρτητες ανθρωπιστικές οργανώσεις μέχρι τον Ιανουάριο του 2023 οι δυνάμεις ασφαλείας είχαν σκοτώσει τουλάχιστον 527 αντιφρονούντες στη διάρκεια διαδηλώσεων, μεταξύ αυτών και 17 ανήλικους.

Όμως η ακτιβίστρια Σίβα Ναζάρ Αχαρί πιστεύει ότι οι μαζικές διαδηλώσεις έχουν αφήσει το αποτύπωμά τους στην ιρανική κοινωνία. Αυτό φαίνεται και στην καθημερινή συμπεριφορά πολλών γυναικών, οι οποίες, παρά τα αυστηρά μέτρα ασφαλείας και την απειλή προστίμου, αρνούνται να φορέσουν την υποχρεωτική μαντήλα. Τη θεωρούν σύμβολο καταπίεσης και ταπείνωσης της γυναίκας.

Σύμβολο «δυτικής ελευθεριότητας»

Από την εγκαθίδρυση του ισλαμικού καθεστώτος το 1979 η δημόσια εικόνα της γυναίκας αποτελεί σημείο αναφοράς για την επιβολή της κρατικής ιδεολογίας στο Ιράν. Μία γυναίκα σε δημόσιο χώρο χωρίς μαντήλα θεωρείται σύμβολο «δυτικής ελευθεριότητας». Για τις πιο συντηρητικές δυνάμεις πρόκειται για μία επίθεση εναντίον του Ισλάμ. Η κρατική προπαγάνδα προβάλλει την εικόνα μίας γυναίκας που φοράει το χιτζάμπ, που υπακούει και υποτάσσεται.

Σύμφωνα με έκθεση για την ισότητα των φύλων που συνέταξε το Ίδρυμα του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ το 2022, το Ιράν καταλαμβάνει την 146η θέση στη σχετική διεθνή κατάταξη, επί συνόλου 149 χωρών.

Πάντως ο γλύπτης Μπαρμπάντ Γκολσιρί, που είναι γιος του δημοφιλούς συγγραφέα Χουσάνγκ Γκολσιρί, ζει στο Παρίσι και έχει διασυνδέσεις με καλλιτεχνικούς κύκλους της Τεχεράνης, υποστηρίζει ότι οι κινητοποιήσεις για την Αμινί είχαν αποτέλεσμα. «Πρόκειται για ένα προοδευτικό κίνημα, το οποίο μακροπρόθεσμα θα αποφέρει καρπούς», λέει ο ίδιος στην Deutsche Welle. «Υποκινείται μία πολιτιστική επανάσταση από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, που θέτει υπό αμφισβήτηση τις αξίες που προέβαλε το δεσποτικό καθεστώς στη δεκαετία του '80».

Την εποχή εκείνη το καθεστώς επέβαλε την υποχρεωτική χρήση μαντήλας, ενώ το εκπαιδευτικό σύστημα υποτάχθηκε στο Ισλάμ. Ανεξάρτητοι επιστήμονες και καλλιτέχνες είτε συνελήφθησαν, είτε αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη χώρα. Στα τέλη της δεκαετίας άρχισαν οι μαζικές, εν ψυχρώ εκτελέσεις αντιφρονούντων. Το ίδιο συμβαίνει και τους τελευταίους μήνες, μετά τις μαζικές διαδηλώσεις που πυροδότησε ο θάνατος της Αμινί.

Όπως επισημαίνει πάντως ο Μπαρμπάντ Γκολσιρί «το ιρανικό γυναικείο κίνημα έχει ιστορία 100 ετών. Τα τελευταία χρόνια οι μαζικές διαδηλώσεις ούτως ή άλλως πληθαίνουν στο Ιράν. Η διαφορά είναι ότι αυτή τη φορά συναντώνται ετερόκλητες ομάδες κινημάτων, οι οποίες θεωρούν τη θρησκεία ιδιωτική υπόθεση και απαιτούν να τερματιστεί η ταύτιση του Ισλάμ με το κράτος».

Πού είναι η αντιπολίτευση;

 Η υπόθεση της Αμινί κινητοποίησε και τους Ιρανούς που ζουν στο εξωτερικό. Μόνο στη συγκέντρωση που έγινε στο Βερολίνο στη μνήμη της Αμινί, τον Οκτώβριο του 2022, συμμετείχαν περισσότεροι από 80.000 διαδηλωτές. Λίγο αργότερα, τον Φεβρουάριο του 2023 η Διεθνής Διάσκεψη για την Ασφάλεια στο Μόναχο προσκάλεσε, για πρώτη φορά, ακτιβιστές της ιρανικής αντιπολίτευσης και όχι κυβερνητικούς αξιωματούχους της Τεχεράνης. Όμως οι Ιρανοί του εξωτερικού, ενώ αρχικά έβρισκαν κοινό έδαφος για να σμιλεύσουν μέτωπο κατά του καθεστώτος, δεν έδωσαν συνέχεια σε αυτή την προσπάθεια.

Εύλογα προκύπτει το ερώτημα, ποιος θα πρωτοστατήσει στη διαμόρφωση μίας αξιόπιστης εναλλακτικής λύσης. Ο Αράς Ασίζι, ερευνητής σε Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, υποστηρίζει ότι η αδυναμία των Ιρανών του εξωτερικού να μιλήσουν «με μία φωνή» προκάλεσε μεγάλη απογοήτευση. Ο ίδιος εναποθέτει τώρα τις ελπίδες του στο εσωτερικό του Ιράν. «Φαίνεται ότι είναι δύσκολο να ομονοήσουν οι εξόριστοι Ιρανοί, είναι πολύ απασχολημένοι με τα δικά τους θέματα», λέει. «Νομίζω ότι ο αποφασιστικός παράγοντας για μία πραγματική αλλαγή στο Ιράν είναι οι πολλοί και θαρραλέοι άνθρωποι που, αυτή τη στιγμή, βρίσκονται στη φυλακή. Μόνο εκείνοι μπορούν να τα καταφέρουν».    

Επιμέλεια: Γιάννης Παπαδημητρίου