«Αν καταφέρει κάποιος να αλλάξει την Ελευσίνα μπορεί να αλλάξει όλο τον κόσμο» είχε πει κάποτε ένας καλλιτέχνης. Και η Ελευσίνα έχει πράγματι πολλούς λόγους να θέλει να αλλάξει. Η μικρή πόλη των 25.000 κατοίκων, 21 χιλιόμετρα δυτικά της Αθήνας δεν είναι όμορφη, δεν είναι γραφική. Δεν είναι η Ελλάδα που γνωρίζουμε από τις τουριστικές φωτογραφίες. Οι πόλεις με τα στενά σοκάκια, τις γεμάτες από κόσμο ταβέρνες και τις γαλάζιες παραλίες. Εδώ όλα είναι αλλιώς. Σπίτια χαμηλά, βιομηχανίες, σαπιοκάραβα που αργοπεθαίνουν στον όρμο της Βλύχας. Αλλά και άνθρωποι χαμογελαστοί, φιλόξενοι και συχνά αυλές φροντισμένες με φρεσκοποτισμένα λουλούδια. Η Ελευσίνα είναι το άλλο πρόσωπο μιας μη προβεβλημένης Ελλάδας. Ένα πρόσωπο όμως αυθεντικό, πληγωμένο, σιωπηλό, γεμάτο αξιοπρέπεια.

Το 2023 η Ελευσίνα θα είναι μια από τις τρεις πολιτιστικές πρωτεύουσες της Ευρώπης. Η πιο μικρή και η πιο αρχαία μέχρι σήμερα. Στην πατρίδα του Αισχύλου, του μεγάλου αρχαίου τραγωδού, θα πραγματοποιηθούν 465 εκδηλώσεις σε 30 χώρους από 192 Έλληνες και 137 ξένους καλλιτέχνες. Το πρόγραμμα έχει τον τίτλο ‘Μυστήρια Μετάβασης’ και αναπτύσσεται σε τρεις κεντρικούς θεματικούς άξονες: Άνθρωπος και Κοινωνία, Περιβάλλον, Εργασία.

Η Ελευσίνα της ζωής και του Άδη

Ο καλλιτεχνικός διευθυντής της, ο 66χρονος σκηνοθέτης και ηθοποιός Μιχαήλ Μαρμαρινός, ξεκινάει με ζέση κι ένα χειμαρρώδη λόγο να ξετυλίγει στην Deutsche Welle το νήμα των σχεδίων και προθέσεων της πολιτιστικής πρωτεύουσας από τον αρχαιολογικό χώρο, που είναι η καρδιά της Ελευσίνας στο κέντρο της πόλης. Εκεί ακριβώς που οι άνθρωποι χιλιάδες χρόνια πριν προσπαθούσαν με τα Ελευσίνια Μυστήρια να συμφιλιωθούν με το θάνατο, στην πιο σεβαστή από όλες τις γιορτές της αρχαίας Ελλάδας. Σήμερα πια δεν ξέρουμε τίποτα για αυτά τα μυστήρια. Οι μύστες που συνέρρεαν κατά χιλιάδες κάθε χρόνο ορκίζονταν σιωπή στον Ιεροφάντη. Εδώ βρισκόταν το ιερό της θεάς Δήμητρας, της θεάς της σποράς. «Από εδώ ξεκίνησε η καλλιέργεια του σιταριού για τους ανθρώπους. Από αυτό το σημείο σταμάτησαν οι άνθρωποι να είναι νομάδες, σταμάτησαν να τρέχουν για να βρουν την τροφή τους. Άρχισαν να καλλιεργούν τη γη. Καλλιεργώντας τη γη ξεκίνησε ο πολιτισμός», λέει ο Μιχαήλ Μαρμαρινός, ο οποίος φαίνεται να γνωρίζει κάθε σπιθαμή του γοητευτικού, γεμάτου σιωπή αυτού χώρου.

Λίγο πιο πέρα μας δείχνει την «Αγέλαστο Πέτρα», την πέτρα που καθόταν η θεά Δήμητρα και έκλαιγε για την κόρη που είχε αποκτήσει με τον Δία, τη θεά Περσεφόνη. Ήταν η θεά των εποχών, που την άρπαξε ο θεός του Κάτω Κόσμου, ο Πλούτωνας γιατί ήξερε πως εκείνη δεν θα διάλεγε μια ζωή μέσα στο σκοτάδι. Ο αέναος αγώνας της ζωής με το θάνατο.

Θα καταλήξουμε στο Αρχαίο Τελεστήριο, το πρώτο «άτυπο» θέατρο του κόσμου, όπως μας λέει ο Μιχαήλ Μαρμαρινός. Άτυπο γιατί ακόμα δεν υπήρχε η έννοια του θεάτρου, όμως υπήρχαν τα διαζώματα, όπου ο κόσμος καθόταν και παρακολουθούσε τα Μυστήρια. Σε αυτό το χώρο θα παρουσιαστεί, από τη Σάσα Βαλτς και τον Γιόχεν Ζάντιχ, το ‘Ανθρώπινο Ρέκβιεμ’, «που μέσα από την εμπειρία του ήχου, της μουσικής, του φυσικού φωτός και του ανθρώπινου σώματος, έχουμε μια άλλη βιωματική κατάσταση για τον επισκέπτη που ό,τι και να πούμε εμείς, δεν φτάνει η γλώσσα», τονίζει ο Μιχαήλ Μαρμαρινός. Στον αρχαιολογικό χώρο θα παρουσιαστεί και το έργο «Μα» του Ρομέο Καστελούτσι. Μυστήριο πάντως τι εννοεί ο τίτλος και τι ακριβώς θα δούμε.

Μια πόλη φτιαγμένη και από πρόσφυγες

Η περιήγηση συνεχίζεται στο άλλο μεγάλο κομμάτι ιστορίας αυτής της πόλης. Τη βιομηχανική παράδοση. Ευχή και κατάρα. Ευχή γιατί έδωσε δουλειά σε χιλιάδες Έλληνες πρόσφυγες που ήρθαν το 1922 από την Τουρκία μετά την καταστροφή της Σμύρνης και μπόρεσαν να στήσουν μια καινούργια ζωή. Αλλά και κατάρα γιατί οι βιομηχανίες πετρελαίου, τα διυλιστήρια, τα ναυπηγεία, η βιομηχανία τσιμέντου και άλλες βιομηχανίες που λειτούργησαν εντατικά, κυρίως μέχρι τη δεκαετία του 1990, μόλυναν σοβαρά το περιβάλλον και την υγεία των κατοίκων. Η Δυτική Αττική όπου ανήκει η Ελευσίνα είναι η τέταρτη περιοχή στην Ελλάδα σε εμφάνιση καρκίνου και από τις πιο επιβαρυμένες περιβαλλοντικά.

Τις τελευταίες δεκαετίες πάντως πολλές βιομηχανίες έκλεισαν, γεγονός που σήμανε και τον οικονομικό μαρασμό της πόλης. Σήμερα όμως το παλιό εργοστάσιο χρωμάτων Ίρις ανασκευάζεται από την Πολιτιστική Πρωτεύουσα με στόχο να γίνει ένας χώρος πολιτισμού για όλη την Αττική και μια παρακαταθήκη για το μέλλον, μετά το τέλος της λαμπερής χρονιάς των εκδηλώσεων και της προβολής. Σε αυτόν τον χώρο, ο Κολομβιανός εικαστικός Χουάν Σαντοβάλα θα δημιουργήσει  ένα έργο αφιέρωμα στο εργατικό δυναμικό της πόλης. Το έργο περιλαμβάνει ενεργούς ή συνταξιούχους εργάτες διαφορετικών εργοστασίων. Για καθέναν από αυτούς θα δημιουργηθεί ένα χειροποίητο κεραμικό κράνος που στο τέλος της έκθεσης θα τους χαριστεί.

Η Μελίνα Μερκούρη αλλά και η σκοτεινή θάλασσα

Το Παλαιό Ελαιουργείο, άλλο ένα σημαντικό κτήριο της πόλης, ένα εργοστάσιο σαπωνοποιίας που ιδρύθηκε το 1875 και έκλεισε το 1960, ανακατασκευάζεται επίσης και θα παρουσιάσει ανάμεσα σε άλλα, μια έκθεση- αφιέρωμα στην πρώην υπουργό Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη που είχε την εξαιρετική ιδέα της πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης και στον Γάλλο ομόλογό της Ζακ Λανγκ, που βοήθησε με τρόπο ουσιαστικό στην υλοποίηση. Παράλληλα, στο διπλανό υπαίθριο θέατρο θα φιλοξενηθούν παραστάσεις, ανάμεσα σε άλλες, από το Εθνικό Θέατρο του Νόβι Σαντ και τη Νότια Κορέα.

Αφήσαμε για το τέλος το πιο συγκλονιστικό ίσως κομμάτι αυτής της πόλης. Το νεκροταφείο των πλοίων στον όρμο της Βλύχας. 70 έως 80 κουφάρια πλοίων αργοπεθαίνουν μολύνοντας τη θάλασσα με σκουριά και πετρέλαιο. Το ελληνικό κράτος εδώ και δεκαετίες επιτρέπει αυτή την απαράδεκτη για τους κατοίκους και τον τόπο κατάσταση. Η εικόνα του όμως σου κόβει την ανάσα. Μυστήριο όμως που δεν αποκαλύπτεται εάν και πώς θα αξιοποιηθεί ο χώρος από την Πολιτιστική Πρωτεύουσα.

Οι κάτοικοι της Ελευσίνας πάντως φαίνεται να διψάνε για μια καλύτερη ζωή. Μιλώντας μαζί τους μας είπαν πως θέλουν να έρθει κόσμος από παντού και ελπίζουν η κεντρική διοίκηση στην Αθήνα αλλά και ο δήμος να μην τους ξεχάσουν. Να φτιάξουν δρόμους, πλατείες, πεζοδρόμια, να φροντίσουν για το περιβάλλον και την οικονομία. Το 2023 είναι μια μοναδική ευκαιρία να μπουν τα θεμέλια και για ένα καλύτερο μέλλον γιατί η Ελευσίνα μπορεί να μην σε κερδίζει με την πρώτη ματιά, αλλά αν κάνεις τον κόπο να την γνωρίσεις δεν θα την ξεχάσεις ποτέ.

Μαρία Ρηγούτσου, Φλόριαν Σμιτς