Στα τέλη του 1940 η Υπηρεσία Πληροφοριών (SD) των SS αγόρασε μια βίλα στις όχθες της λίμνης Βάνζεε στο Βερολίνο. Το μέρος θα έμενε στην ιστορία για την περίφημη Διάσκεψη του Βάνζεε, αντικείμενο της οποίας ήταν ο συντονισμός των ενεργειών για τον εκτοπισμό των Εβραίων προς την ανατολική Ευρώπη και την τελική τους εξόντωση από τους ναζί. Προσκεκλημένοι του αρχηγού της SD Ράινχαρντ Χάιντριχ πριν από 75 ακριβώς χρόνια, στις 20 Ιανουαρίου του 1942, ήταν 14 υψηλόβαθμα στελέχη του ναζιστικού καθεστώτος και των SS, κανείς τους ωστόσο εκτός απ’ τον Χάιντριχ δεν ανήκε στον σκληρό πυρήνα της ηγετικής ομάδας του ναζιστικού κράτους.

Η αρχή της γενοκτονίας

Οι ενέργειες για την εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης από τους ναζί είχαν ξεκινήσει πολλούς μήνες νωρίτερα. Ήδη ο Χίτλερ από τον Ιανουάριο του 1939 σε δημόσιους λόγους του είχε απειλήσει τους Εβραίους με εξόντωση εάν προκαλούσαν, όπως έλεγε, έναν νέο παγκόσμιο πόλεμο. Μετά το πογκρόμ εναντίον των Εβραίων της Γερμανίας τον Νοέμβριο του 1938 το Γ΄ Ράιχ πέρασε σε μία ανοιχτή πολιτική μαζικής εξόντωσης με την εισβολή στην Πολωνία τον Σεπτέμβριο του 1939, όπου τα λεγόμενα Τάγματα Θανάτου προχώρησαν σε εξόντωση χιλιάδων πολωνών πολιτών, μεταξύ των οποίων και Εβραίων.

Τον Ιούλιο του 1941 ξεκίνησε στη Σοβιετική Ένωση η μαζική εξόντωση όχι μόνο ανδρών αλλά και γυναικών, παιδιών και ηλικιωμένων Εβραίων, ενώ τον Οκτώβριο του 1941 ξεκίνησε ο εκτοπισμός Εβραίων από τη Γερμανία προς την ανατολική Ευρώπη. Εκείνο που χρειαζόταν τώρα ήταν ο συντονισμός των ενεργειών που θα οδηγούσαν στην αποτελεσματικότερη επίτευξη του στόχου και ο καταμερισμός των αρμοδιοτήτων ανάμεσα στα όργανα της ναζιστικής κρατικής μηχανής.

Σύμφωνα με τον Νόρμπερτ Κάμπε, διευθυντή του Μνημείου «Σπίτι της Διάσκεψης του Βάνζεε», ο ίδιος ο Χάιντριχ επιθυμούσε να διατηρεί τον πρώτο λόγο στην επιχείρηση, που στα επίσημα έγγραφα αναφερόταν ως «Τελική Λύση του εβραϊκού ζητήματος». Επίσης θα έπρεπε να σταματήσουν οι διαφωνίες σχετικά με θέματα αρμοδιοτήτων μεταξύ των αρχών κατοχής στην Πολωνία και τις ανατολικές περιοχές και των αξιωματούχων των SS. Γι’ αυτό και ο Χάιντριχ, εξουσιοδοτημένος από τον δεύτερο στην ιεραρχία των ναζί Χέρμαν Γκέρινγκ, προγραμμάτισε αρχικά τη διάσκεψη για τις 9 Δεκεμβρίου του 1941. Ωστόσο η ιαπωνική αεροπορική επίθεση στο Περλ Χάρμπορ στις 7 Δεκεμβρίου ανέβαλε τα σχέδια. Ακολούθησε η κήρυξη του πολέμου από τον Χίτλερ στις ΗΠΑ λίγες ημέρες αργότερα. Και καθώς σύμφωνα με την ιδεολογία του Χίτλερ ο σοβιετικός μπολσεβικισμός και o αμερικανικός καπιταλισμός κατευθύνονταν από τον «παγκόσμιο εβραϊσμό», το διπλό μέτωπο της Γερμανίας εναντίον των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ σήμαινε επίσης πόλεμο εναντίον των Εβραίων. 

Οι Εβραίοι θα τύχουν «ιδιαίτερης μεταχείρισης»

Όταν λοιπόν ξεκίνησε η Διάσκεψη του Βάνζεε η εξόντωση των 11 εκατομμυρίων Εβραίων της Ευρώπης ανήκε σαφώς στις προθέσεις των αξιωματούχων του Γ΄ Ράιχ, και τα γεγονότα  είχαν πάρει κατά μία έννοια τον δρόμο τους. Ο ιστορικός Πέτερ Λόνγκεριχ υποστηρίζει ότι η διάσκεψη δεν ήταν η ενορχήστρωση ενός υπάρχοντος και σαφούς σχεδίου εξόντωσης, αλλά η αρχή του τελικού σταδίου της γενοκτονικής πολιτικής του Γ΄ Ράιχ, το οποίο συνεπαγόταν την προσαρμογή ολόκληρης της κατεχόμενης Ευρώπης σε ένα πρόγραμμα συστηματικού αφανισμού των Εβραίων. Για τον Νόρμπερτ Κάμπε η συνάντηση σηματοδοτεί «το πέρασμα από την εν εξελίξει μαζική εξόντωση των Εβραίων στη Σοβιετική Ένωση στην εκτεταμένη γενοκτονία όλων των Εβραίων της Ευρώπης».

Στις 15 σελίδες του πρωτοκόλλου της διάσκεψης είναι ξεκάθαρο ότι στόχος του Χάιντριχ και των συνεργατών του ήταν η εξόντωση του συνόλου των Εβραίων της Ευρώπης. Ο συνταγματάρχης των SS Άντολφ Άιχμαν, ο οποίος συνέταξε το πρωτόκολλο, δήλωσε στη δίκη του στην Ιερουσαλήμ το 1961 ότι επαναδιατύπωσε ορισμένα σημεία της συζήτησης, ώστε να μην καταγραφούν λέξεις όπως «εξόντωση» και «δολοφονία». Έτσι στη σελίδα 7 του πρωτοκόλλου αναφέρεται ότι «οι Εβραίοι θα χρησιμοποιηθούν στις ανατολικές περιοχές ως εργατικά χέρια […] όπου αναμφίβολα ένα μεγάλο μέρος τους θα εκλείψει λόγω φυσικού περιορισμού.» Οι υπόλοιποι «θα τύχουν ιδιαίτερης μεταχείρισης».

Με αυτό τον ευφημισμό οι προσκεκλημένοι του Χάιντριχ, 10 από τους οποίους είχαν ακαδημαϊκή μόρφωση ενώ οι 8 ήταν διδάκτορες, έβαλαν τη σφραγίδα τους στη μεγαλύτερη μαζική σφαγή στην ιστορία της ανθρωπότητας, σε μία συνάντηση στις 20 Ιανουαρίου του 1942, που δεν κράτησε περισσότερο από μιάμιση ώρα.

Δημήτρης Ελευθεράκης