Πώς μπορούμε να εντοπίσουμε την πληροφόρηση; Πώς αναγνωρίζουμε της αληθείς πληροφορίες; Πώς πρέπει να μιλάμε σε ανθρώπους που πιστεύουν σε συνωμοσίες; Η έκθεση «Fakeless» βοηθά να βρούμε τις απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα και να  αποκτήσουμε «ανοσία» στην παραπληροφόρηση. Mία έκθεση για τον «εγγραμματισμό» στα μέσα επικοινωνίας από το Ινστιτούτο Γκαίτε Θεσσαλονίκηςσε συνεργασία με τον οργανισμό Kunsht.  

«Εμβόλια» κατά των fake news 

Mε διαδικτυακά παιχνίδια, διαδραστικές αφίσες και υλικό κειμένου δομημένο σε τέσσερις ενότητες η έκθεση «Fakeless» εστιάζει σε διαφορετικές τεχνικές και στρατηγικές παραπληροφόρησης. Υποστηρίζει ότι με έναν παιχνιδιάρικο και εκπαιδευτικό τρόπο μπορούμε να χτίσουμε ένα τείχος ανοσίας απέναντι στα fake news.

Η έκθεση διαθέτει επίσης μια ειδική διαδικτυακή πλατφόρμα όπου οι χρήστες μπορούν να έχουν πρόσβαση στα εργαλεία και εξ αποστάσεως. «Τα εργαλεία διερευνούν διάφορα θέματα, όπως τη μηχανική των θεωριών συνωμοσίας, τον αντίκτυπο των τίτλων clickbait, τον ρόλο των συναισθημάτων στη διάδοση παραπληροφόρησης, ακόμη και τις νευρολογικές πτυχές του τρόπου με τον οποίο ο εγκέφαλος επεξεργάζεται και αντιδρά σε ψευδείς πληροφορίες», επισημαίνει o Kιρίλ Μπεσκοροβαϊνγί, υπεύθυνος του σχεδιασμού της έκθεσης Fakeless.

Πως μπορούμε όμως να προστατευτούμε; Σύμφωνα με τον Ουκρανό εμπνευστή της ιδέας, παίρνοντας χρόνο για ανάλυση και επαλήθευση μιας είδησης καθώς και με κριτική ανάγνωση. Η ζωή στην Ουκρανία κατά τη διάρκεια του συνεχιζόμενου πολέμου είναι μία συνεχής πρόκληση, ωστόσο η δέσμευση της ομάδας  Kunsht στο έργο της  παραμένει ακλόνητη. Δύο μέλη της ομάδας χάθηκαν στο μέτωπο.  «Η αντιμετώπιση των ψευδών ειδήσεων σε ένα τέτοιο πολεμικό κλίμα είναι ιδιαίτερα δύσκολη. Η Ρωσία αξιοποιεί στρατηγικά την παραπληροφόρηση για να σπείρει χάος, να υπονομεύσει τις σχέσεις μας με τους δυτικούς εταίρους, να επηρεάσει τις ξένες εκλογές και να καλλιεργήσει δυσπιστία. Προσπαθούμε να συμβάλουμε στην αντιμετώπιση αυτής της διάχυτης χειραγώγησης, η οποία είναι ζωτικής σημασίας για την επιβίωση και την ακεραιότητα του έθνους μας», επισημαίνει από την πλευρά του ο Μπεσκοροβαϊνγί.  

H παραπληροφόρηση υπονομεύει την κοινωνική συνοχή 

Η έκθεση ήρθε σε μια κρίσιμη στιγμή, λίγο καιρό πριν τις ευρωεκλογές όπου το θέμα της παραπληροφόρησης είναι από τα πλέον σημαντικά θέματα. «Η έκθεση αποτελεί μια αφορμή αναστοχασμού, κριτικής προσέγγισης ενός φαινομένου που υπονομεύει τη δημοκρατία μας, τη συμμετοχή των πολιτών και τις αποφάσεις τους» αναφέρει μιλώντας στη Deutsche Welle ο Νικόλαος Παναγιώτου, Καθηγητής του Τμήματος Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ στο ΑΠΘ. Ο Παναγιώτου συμμετείχε ως εμψυχωτής σε δυο εργαστήρια αντιμετώπισης των fake news για μικρά παιδιά στο Ινστιτούτο Γκαίτε Θεσσαλονίκης.

Εντυπωσιασμένος από την επισκεψιμότητα της έκθεσης καθώς και το ενδιαφέρον του κοινού για τα εργαστήρια επισημαίνει: «Απαιτείται μια πολλαπλή και σε πολλά επίπεδα παρέμβαση προώθησης του γραμματισμού στα ΜΜΕ. Οι δημοσιογράφοι απαιτείται να ενισχύσουν τις δεξιότητες τους στην έρευνα και επαλήθευση περιεχομένου». Η έγκυρη πληροφόρηση είναι καθοριστικός παράγοντας για τη λήψη αποφάσεων που καθορίζουν τη ζωή μας αλλά και την πορεία της κοινωνίας. «Η παραπληροφόρηση απειλεί και την ουσία της πολιτικής συμμετοχής, νοθεύοντας τα κριτήρια με τα οποία τοποθετείται και επιλέγει ο πολίτης. Δεν αποτελεί κίνδυνο για τα αυταρχικά καθεστώτα καθώς δεν υπόκεινται στην κρίση της κοινής γνώμης ενώ χρησιμοποιούνται από αυτά εναντίον των δημοκρατικών χωρών καθώς αποτελεί παράγοντα υπονόμευσης της κοινωνικής συνοχής», τονίζει ο Έλληνας καθηγητής. 

Με τις καλύτερες εντυπώσεις  

Οι χώροι του Ινστιτούτου Γκαίτε γέμισαν από ανθρώπους κάθε ηλικίας που επισκέπτονται την έκθεση και ειδικά από μαθητές και νέους που συμμετείχαν στα ειδικά εργαστήρια που διοργανώθηκαν στα πλαίσια της έκθεσης. «Έμαθα χρήσιμες λεπτομέρειες που δεν γνώριζα, όπως για τα deepfake videos. Με απτά, καθημερινά παραδείγματα συνειδητοποιήσαμε πως όλα αυτά είναι γύρω μας και πρέπει να έχουμε γνώση των πρακτικών των fake news ώστε να μην γίνουμε θύματα παραπληροφόρησης, ιδιαίτερα με την ραγδαία εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης», αναφέρει η Νίκη Χατζηευστρατίου  για την «αξέχαστη εμπειρία» όπως η ίδια χαρακτηρίζει τη συμμετοχή της σε ένα από τα εργαστήρια για βιβλιοθηκονόμους στο πλαίσιο του Fakeless.  

Η έκθεση συνεπήρε και πολλά μικρά παιδιά από 8 έως 14 ετών, καθώς τους μετέτρεψε σε «ντεντέκτιβ» της σωστής πληροφορίας. «Έμαθα πως στις selfie κάποιος μπορεί να πάρει αντιγράψει χαρακτηριστικά του προσώπου σου και να κάνει παραποιήσεις. Ήταν χρήσιμη η διαδικασία κι έμαθα περισσότερες πληροφορίες για το πως θα ψάχνω πηγές για τις εργασίες μου», λέει χαρακτηριστικά η 13χρονη Μιχαέλα Φράγκαλη, μαθήτρια Β’ Γυμνασίου και συνεχίζει: «Τώρα είμαι πιο υποψιασμένη. Ήταν χρήσιμο, καθόλου βαρετό  κι έμαθα περισσότερα πράγματα απ’ όσο νόμισα ότι ήξερα».

Σε κάθε στιγμή της ημέρας σε οποιαδήποτε απλή συζήτηση με τα παιδιά τους οι σημερινοί γονείς έχουν να αντιμετωπίσουν το θέμα των ψευδών ειδήσεων. «Από που το διαβάσατε;» «Να, το μάθαμε από εκεί», απαντούν συχνά με σιγουριά τα παιδιά. «Το θεώρησα ευκαιρία για να πάρει η κόρη μου μια ιδέα για τις ψευδείς ειδήσεις με παιγνιώδη τρόπο», αναφέρει η μητέρα της μικρής Μιχαέλας, Παρασκευή Βοζανά. «Μου έκανε φοβερή εντύπωση ότι τα παιδιά αναγνωρίζουν καλύτερα τις ψευδείς ειδήσεις από εμάς τους μεγάλους. Με προγράμματα όπως το Fakeless μαθαίνουν κάτι καινούριο, περνώντας παράλληλα όμορφα. Πιστεύω ότι θα δω μια αλλαγή, για να μάθουν να διαβάζουν και να μη πιστεύουν ότι βλέπουν στο διαδίκτυο  και να γίνουν καλύτεροι πολίτες» .

Μετά την ολοκλήρωση των εργαστηρίων η έκθεση είναι επισκέψιμη για το κοινό μέχρι της αρχές καλοκαιριού του 2025. «Το κοινό αγκάλιασε πολύ θερμά μέχρι στιγμής όλες μας τις δράσεις και τα εργαστήρια. Θα πάρουμε μέρος στα σημαντικότερα συνέδρια βιβλιοθηκονομίας και επιστημών πληροφόρησης στην Ελλάδα για να παρουσιάσουμε το πρόγραμμα Fakeless, να ενημερώσουμε και άλλους φορείς σχετικά με το υλικό της έκθεσης και να τους παροτρύνουμε να το εντάξουν στα προγράμματα και τις δράσεις εντός και των δικών τους χώρων», τόνισε μιλώντας στην Deutsche Welle, η Διευθύντρια Τομέα Πληροφόρησης & Bιβλιοθήκης του Ινστιτουτου Γκαίτε Θεσσαλονίκης, Μαριάννα Πυλωρίδου.