Ίχνη της γερμανικής κατοχής (1940-1944) βρίσκει κανείς παντού στην Ελλάδα μέχρι σήμερα. Υπολογίζεται ότι συνολικά μισό εκατομμύριο άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους κατά την περίοδο της κατοχής,ενώ η κάποτε ακμάζουσα εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης - της πάλαι ποτέ "Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων"- αφανίστηκε σχεδόν ολοκληρωτικά. Η καταστροφική επέλαση της Βέρμαχτ στην Ελλάδαδεν τελείωσε με την ήττα των ναζί και το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Αμέσως μετά τον πόλεμο και την κατοχή ακολούθησε ένας αιματηρός εμφύλιος, που δίχασε ιδεολογικά την Ελλάδα, αφήνοντας κατάλοιπα ως τη σημερινή εποχή.

Στη Γερμανία, παρά την σε βάθος μελέτη της ναζιστικής περιόδου, λίγα είναι γνωστά σε πολλούς Γερμανούς για το τι συνέβη στην Ελλάδα κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Σε μια προσπάθεια κοινής προσέγγισης και αναστοχασμού για την περίοδο της κατοχής στην Ελλάδα, το 2016 διοργανώθηκε στη Θεσσαλονίκη η έκθεση «Διαιρεμένες Μνήμες 1940-1950. Ανάμεσα στην Ιστορία και το Βίωμα» σε συνεργασία του Ινστιτούτου Γκαίτε, του MOMus-Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης και του Κέντρου Τεκμηρίωσης για τον Εθνικοσοσιαλισμό της Κολωνίας.

Από τη φυσική έκθεση στην ψηφιακή λόγω πανδημίας

Ολόκληρη η φυσική έκθεση ήταν προγραμματισμένη να έρθει στην Κολωνία το 2021, ωστόσο η πανδημία άλλαξε τα σχέδια, κι έτσι η έκθεση έφτασε μεν στη Γερμανία αλλά ψηφιακά. Αν και σε μειωμένη έκταση σε σχέση με την αρχική, το υλικό που παρουσιάζεται διαδικτυακά παραμένει πλούσιο: ιστορικά ντοκουμέντα, αρχειακό υλικό και φωτογραφίες, εικαστικά έργα, ποίηση, προσωπικά ημερολόγια - όλα ψηφιοποιημένα. Οι επισκέπτες της «virtual» έκθεσης μπορούν να κάνουν κλικ σε 21 ειδικά διαμορφωμένους διαδικτυακούς χώρους και να περιηγηθούν σε διάφορες φάσεις της ιστορίας: από τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο (1940-1941) και την Αντίσταση, την Κατοχή, τον αφανισμό της εβραϊκής κοινότηταςμέχρι την Απελευθέρωση και τον Εμφύλιο.

Ένα καλειδοσκόπιο εικόνων, στιγμών, θραυσμάτων, πληροφοριών που αποτυπώνει τη βαρβαρότητα του ναζισμού και ειδικότερα τις φρικαλεότητες της Βέρμαχτ στην Ελλάδα. Οι επισκέπτες, μέσω γυαλιών 3D, έχουν τη δυνατότητα όχι μόνο να δουν την έκθεση ως παρατηρητές αλλά και να περιδιαβάσουν εικονικά στον χώρο και τον χρόνο.

Η ιστορική μνήμη ιδωμένη με νέα ματιά – Είναι εφικτό;

Από το γραφείο της στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης, η ιστορικός τέχνης Θούλη Μισιρλόγλου βλέπει την πλατεία Ελευθερίας. Εκεί οι Γερμανοί κατακτητέςσυγκέντρωσαν περίπου 9.000 Εβραίους άνδρες τον Ιούλιο του 1942 για να τους ταπεινώσουν και στη συνέχεια να τους εκτοπίσουν. Το Μνημείο του Ολοκαυτώματος υπενθυμίζει την εξόντωση της εβραϊκής κοινότητας της πόλης. Το 96% των 50.000 μελών της δολοφονήθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα εξόντωσης. Η αν. διευθύντρια του MOMus-Πειραματικού Κέντρου Τεχνών επιμελήθηκε την έκθεση μαζί με τον ιστορικό και κριτικό τέχνης Ντένη Ζαχαρόπουλο. Ένα καθόλου εύκολο εγχείρημα για ένα τόσο δύσκολο έργο.

Όπως σημειώνει, πολλοί Έλληνες εξακολουθούν να είναι οργισμένοι με τη στάση της μεταπολεμικής Γερμανίας έναντι της Ελλάδας. Από την άλλη, ούτε η Ελλάδα τα πηγαίνει καλά με τη διαχείριση της ιστορίας. Για την Μισιρλόγλου το ενδιαφέρον της έκθεσης είναι ότι ρίχνει φως όχι μόνο στην ιστορία αλλά και στο βίωμα, την προσωπική και αισθητική προσέγγιση καλλιτεχνών που έζησαν την εποχή, όπως ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Νίκος Εγγονόπουλος, ο Γιάννης Ρίτσος. «Τα λόγια αυτών των ανθρώπων ήταν χαμένα στη σιωπή για πολύ καιρό», παρατηρεί η Μισιρλόγλου. Για την ίδια η έκθεση δεν αφορά το συλλογικό πένθος, αλλά την ατομική εμπειρία, πρόκειται για φωνές μαρτύρων που μέχρι στιγμής είχαν αγνοηθεί. Για το συλλογικό τραύμα μέσα από τα παραδείγματα συγκεκριμένων ανθρώπων.

Ενστάσεις από το Εβραϊκό Μουσείο

Δέκα λεπτά από το λιμάνι της Θεσσαλονίκης βρίσκεται το Εβραϊκό Μουσείο της πόλης. Ο έφορος του Μουσείου, Ευάγγελος Χεκίμογλου, παραχώρησε εκθέματα στην έκθεση, ωστόσο όπως επισημαίνει: «Για εμάς δεν πρόκειται για διαιρεμένες μνήμες. Είναι απλώς γεγονός ότι 45.000 Εβραίοι της πόλης δολοφονήθηκαν στο Άουσβιτς».

Ο ίδιος, αν και συνεισέφερε στην έκθεση «Διαιρεμένες μνήμες», δυσκολεύεται να ταυτιστεί με το αντικείμενό της. Ταυτόχρονα προσθέτει ότι γενικότερα η εξόντωση των Ελλήνων Εβραίων και ειδικότερα η μοίρα των Εβραίων της Θεσσαλονίκηςτην περίοδο της κατοχής δεν ήταν καν θέμα συζήτησης στην Ελλάδα για πολλά χρόνια. Είχε αγνοηθεί και μόλις πρόσφατα ήρθε ξανά στην επιφάνεια.

Τι γνωρίζουν οι Γερμανοί για την Κατοχή στην Ελλάδα;

Την ίδια ώρα, στη μακρινή Κολωνία, ‘αδελφή’ πόλη της Θεσσαλονίκης, η ιστορικός και αν. διεθύντρια του Κέντρου Τεκμηρίωσης για τον Σοσιαλισμό, Ανεμόνε Κρίστιανς-Μπέρνζε αναφέρει, μιλώντας στην DW, ότι 70 χρόνια από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου πολλές πτυχές του, όπως οι συνέπειες της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα δεν είναι γνωστές στο ευρύ κοινό. Και όχι μόνο.

«Αν και έχω ασχοληθεί ενταντικά με την ιστορία του Τρίτου Ράιχ, δεν γνώριζα προσωπικά τη διάσταση των γεγονότων στη Θεσσαλονίκη, ούτε τον χαρακτηρισμό της Θεσσαλονίκης ως ‘πόλης της εξόντωσης’», αναφέρει η Γερμανίδα ειδικός. Η ίδια μάλιστα σημειώνει ότι η έρευνα για τον Εθνικοσιαλισμό στη Γερμανία άρχισε να εστιάζει πιο ουσιαστικά στο κεφάλαιο Ελλάδα. Αυτό συνέβη από το 2000 και μετά. Για την Μπέρνζε τέλος μια ακόμη σημαντική πτυχή της έκθεσης είναι ότι παρουσιάζει για πρώτη φορά στο γερμανικό κοινό τον διχαστικό Ελληνικό Εμφύλιο που αιματοκύλισε τη χώρα ως άμεσο απότοκο της γερμανικής κατοχής.

Δήμητρα Κυρανούδη, Κολωνία/ Φλόριαν Σμιτς, Θεσσαλονίκη