«Σαν να σου λένε ότι εσύ φταις που είσαι φτωχός», «Τώρα θέλουν να μας κόψουν και τον καφέ, δεν ντρέπονται λίγο…» «Δηλαδή αν κόψω δύο καφέδες, θα γίνω μεγιστάνας;», «Κι άμα σταματήσω και να αναπνέω, τι θα γίνω;».

Αυτά και πολλά άλλα σχόλια (ενίοτε ακατάλληλα διά ανηλίκους) συγκεντρώνει στα social media τα τελευταία χρόνια μία δημοφιλής θεωρία «επενδυτικής στρατηγικής», η οποία υποστηρίζει ότι αν κόψεις έναν καφέ την ημέρα και επενδύσεις τα χρήματα που θα εξοικονομήσεις, κατά προτίμηση στο Χρηματιστήριο, μπορείς να γίνεις πλούσιος.

Πρόσφατο δημοσίευμα της εφημερίδας «Καθημερινή» («Πώς ένα καφεδάκι λιγότερο την ημέρα 'χτίζει' κεφάλαιο») προκάλεσε μία ζωηρή συζήτηση επί του θέματος. Μάλιστα το συγκεκριμένο δημοσίευμα ήταν εξαιρετικά ρεαλιστικό, καθώς προσαρμόζει τη «θεωρία του καφέ» σε χαμηλότερα εισοδήματα και δεν κάνει λόγο για υψηλό πλούτο ως αποτέλεσμα της αποταμίευσης, αλλά για ένα κεφάλαιο της τάξεως των 15.000 ευρώ, κάτι σαν το παραδοσιακό «εφάπαξ», ένα ποσό που διασφαλίζεται ακόμη και με μία επένδυση χαμηλού ρίσκου σε ομόλογα του ελληνικού Δημοσίου.

Το «θαύμα» του ανατοκισμού

Με μία σύντομη αναζήτηση στα ελληνικά social media εντοπίζουμε τουλάχιστον 3-4 influencers να αναφέρονται στη «θεωρία του καφέ». Η οποία βεβαίως δεν είναι ούτε καινούργια, ούτε ελληνικής εμπνεύσεως. Στις ΗΠΑ η θεωρία έχει φανατικούς φίλους, αλλά και επικριτές. Πρόσφατα, ο New Yorker παρατηρούσε με χαρακτηριστικό east coast humor: «Εάν εξοικονομείτε έναν καφέ την ημέρα, μπορείτε να αγοράσετε το σπίτι των ονείρων σας μέσα σε μόλις 300 χρόνια…»

Ούτε και αυτό το καλαμπούρι αποδίδει την πραγματικότητα, βέβαια. Διότι η ουσία της συγκεκριμένης στρατηγικής δεν είναι να ξεχαστούν στον «κουμπαρά» τα χρήματα που έχουμε εξοικονομήσει από τον καφέ, αλλά να επενδυθούν κατάλληλα, ώστε να αξιοποιήσουν το «φαινόμενο του ανατοκισμού».

Δηλαδή το ότι στο τέλος μίας συμπεφωνημένης περιόδου δεν τοκίζεται μόνο το κεφάλαιο, αλλά και οι τόκοι, αργότερα οι τόκοι των τόκων και ούτω καθ' εξής, με αποτέλεσμα το αρχικό κεφάλαιο, ύστερα από διαδοχικούς ανατοκισμούς, να εμφανίζει εκθετική αύξηση. Λέγεται ότι ο Αϊνστάιν είχε χαρακτηρίσει τον ανατοκισμό ως το «όγδοο θαύμα» του κόσμου.

Δυστυχώς, πολλοί Έλληνες στη διάρκεια της κρίσης αναγκάστηκαν να βιώσουν τον «κακό ανατοκισμό», δηλαδή το φαινόμενο να αυξάνεται σε δυσθεώρητα ύψη ένα χρέος που δεν μπορούσαν να εξυπηρετήσουν. Το ζητούμενο είναι να αξιοποιήσει κανείς τον «καλό ανατοκισμό» και να αυξήσει το κεφάλαιό του στον μέγιστο δυνατό βαθμό.

Στη Γερμανία ένας από τους θιασώτες της συγκεκριμένης στρατηγικής είναι ο σύμβουλος επενδύσεων Μπόντο Σέφερ, με πλούσια βιβλιογραφία και τακτική παρουσία στο YouTube. Η θεωρία του εν ολίγοις: Ακόμη και αν κερδίζει ελάχιστα χρήματα, ένας νέος 23 ετών μπορεί να εξοικονομήσει πέντε ευρώ την ημέρα από μικροέξοδα, τα οποία αν επενδύσει στο Χρηματιστήριο με σταθερή απόδοση 10% ετησίως, στα 65 του θα έχει συσσωρεύσει κεφάλαιο άνω του ενός εκατομμυρίου.

Δεν υπάρχει εγγυημένη απόδοση

Είναι τόσο απλό; Ένα επαναλαμβανόμενο πείραμα φέρνει το ίδιο επαναλαμβανόμενο αποτέλεσμα μόνο σε συνθήκη ceteris paribus, όπως λένε οι επιστήμονες, δηλαδή εφόσον όλα τα (άλλα) δεδομένα του πειράματος παραμένουν αμετάβλητα. Πρέπει λοιπόν ο ενδιαφερόμενος όχι μόνο να διαθέτει εφ' όρου ζωής τη δυνατότητα να αποταμιεύει 150 ευρώ μηνιαίως, αλλά και να βρίσκει σταθερή απόδοση που θα αποδίδει 10% ετησίως- και αυτό επί 45 χρόνια.

Δύσκολο φαίνεται το στοίχημα. Όχι αδύνατον ίσως, διότι μια ματιά στην πορεία των ξένων χρηματιστηρίων τα τελευταία 50 χρόνια αποδεικνύει ότι πράγματι οι αποδόσεις κυμαίνονται στο 7-10% ετησίως, κατά μέσο όρο. Υπάρχουν όμως τα εξής προβλήματα: Πρώτον, δεν διαθέτουμε όλοι χρονικό ορίζοντα 50 ετών. Δεύτερον, η υψηλή απόδοση προϋποθέτει και υψηλό ρίσκο. Τρίτον, οι αποδόσεις του παρελθόντος δεν εγγυώνται τις αποδόσεις του μέλλοντος.

Το ότι θα υπάρξουν αποδόσεις στο μέλλον είναι σίγουρο. Αλλά δεν γνωρίζουμε που ακριβώς. Όποιος ισχυρίζεται το αντίθετο, το κάνει για δικούς του, μάλλον ιδιοτελείς λόγους. Σύμφωνα με τη διεθνή αρθρογραφία πάντως, μόνιμες αποδόσεις γύρω στο 10% επιτυγχάνουν κατά τεκμήριο μόνο εξειδικευμένα και ακροβοπληρωμένα family offices, που αναλαμβάνουν τη διαχείριση μεγάλων οικογενειακών περιουσιών (για παράδειγμα στην Ελβετία το ελάχιστο όριο λέγεται ότι κυμαίνεται γύρω στα 150 εκατομμύρια φράγκα).

Η αξία της αποταμίευσης

Όλα αυτά δεν σημαίνουν ότι η «θεωρία του καφέ» είναι παράλογη ή άχρηστη. Είναι εξαιρετικά χρήσιμη, αν τη δούμε στις πραγματικές της διαστάσεις. Κατ' αρχάς ο «καφές» είναι μία συμβολική διατύπωση. Γιατί πολλές φορές είναι «καφές και ένας δεύτερος καφές και μία τυρόπιτα και μια πορτοκαλάδα και ένα πακέτο τσιγάρα και ένα ταξί και ένα περιοδικό…». Αν καταγράψουμε τα συνολικά μικροέξοδα της ημέρας, μάλλον κάπου θα βρούμε ένα, μικρό έστω, περιθώριο για να εξοικονομήσουμε λίγα χρήματα.

Αλλά η μεγαλύτερη αξία της «θεωρίας του καφέ» είναι ότι αναδεικνύει τη σημασία της αποταμίευσης. Δεν εννοούμε την αποταμίευση με συγκεκριμένο σκοπό (για ένα αυτοκίνητο, για επισκευές, για τις επόμενες διακοπές). Εννοούμε την αποταμίευση που γίνεται για την αποταμίευση και τελικά οδηγεί στην επένδυση.

Ό,τι κι αν λένε η «θεωρία του καφέ», ο «χρυσός κανόνας του 50-30-20» ή άλλες δημοφιλείς θεωρίες οικονομικής διαχείρισης και αποταμίευσης, γεγονός είναι ότι στην Ελλάδα το ποσοστό αποταμίευσης είναι αρνητικό τα τελευταία 15 χρόνια και διαχρονικά το χαμηλότερο μεταξύ όλων των κρατών-μελών του ΟΟΣΑ. Γιατί άραγε; Ας μην βιαστούμε να απαντήσουμε ότι «φταίνε τα μνημόνια». Αλλά αυτό είναι μία άλλη συζήτηση…