"Γενοκτονία" (Völkermord). Αρκεί αυτός ο νομικός όρος για να περιγράψει τη συστηματική εξόντωση έξι εκατομμυρίων Εβραίων στην περίοδο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου (1939-1945); Προφανώς όχι. Στο Ισραήλ το μεγαλύτερο έγκλημα στην ιστορία της ανθρωπότητας αποκαλείται Shoah, λέξη συνώνυμη της καταστροφής, του μέγιστου δυνατού δυστυχήματος. Σε άλλες χώρες μιλούν για το "Ολοκαύτωμα". Θα είναι πάντα μία πρόκληση να περιγραφεί με λόγια η παρεκτροπή από τον πολιτισμό, την οποία επιχείρησαν Γερμανοί στη διάρκεια του πολέμου.

Αυτή η δυσκολία αντανακλάται και στην επίσημη ορολογία της επετείου, την οποία καθιέρωσε το 1996 ο τότε πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Γερμανίας Ρόμαν Χέρτσογκ. Πρόκειται για την 27η Ιανουαρίου, επέτειο της απελευθέρωσης του Άουσβιτς από σοβιετικούς στρατιώτες που ονομάστηκε "Ημέρα μνήμης για τα θύματα του Eθνικοσοσιαλισμού". Για τον Χέρτσογκ η αναφορά στα "θύματα του Ολοκαυτώματος" θα ήταν ανεπαρκής, καθώς "η ρατσιστική πολιτική των εθνικοσοσιαλιστών είχε πολύ περισσότερα θύματα από τους Εβραίους". Δύο χρόνια μετά την πρώτη ομιλία Χέρτσογκ στην Ομοσπονδιακή Βουλή, με αφορμή τη σημαντική αυτή επέτειο, ανέβηκε στο βήμα της γερμανικής Βουλής ο Γιεχούντα Μπάουερ, Ισραηλινός ιστορικός γεννημένος το 1926 στην Πράγα, για να αναφερθεί εν εκτάσει στην έννοια της "γενοκτονίας". Ο Μπάουερ υπενθύμισε ότι γενοκτονίες έγιναν επίσης στη Ρουάντα (1994), στην Καμπότζη (1975-79) ή στην Αρμενία (1915/16), αλλά περιορίστηκαν σε μία συγκεκριμένη γεωγραφική επικράτεια. Σε αντίθεση με αυτές τις περιπτώσεις "η δολοφονία των Eβραίων ήταν καθολική, σε παγκόσμια κλίμακα" και μάλιστα θα μπορούσε να επαναληφθεί με παρόμοια μορφή, προειδοποίησε ο Μπάουερ, για να τονίσει χαρακτηριστικά: "Δεν μπορώ να σας πω ποιοι θα είναι οι Εβραίοι και ποιοι θα είναι οι Γερμανοί την επόμενη φορά..."

Η "λατρεία του μίσους και του θανάτου"

Το έτος 2000 ανέβηκε στο βήμα της γερμανικής Βουλής, για πρώτη φορά, ένας επιζών του Ολοκαυτώματος με αφορμή την επέτειο απελευθέρωσης του Άουσβιτς. Πρόκειται για τον Έλι Βίζελ, συγγραφέα με αμερικανικό διαβατήριο, γεννημένο στη Ρουμανία. "Θα σας πληγώσουν άραγε τα λόγια μου;" διερωτήθηκε στην αρχή της ομιλίας του στην Μπούντεσταγκ ο Έλι Βίζελ, για να συμπληρώσει ότι σε καμία περίπτωση δεν είναι αυτή η πρόθεσή του. 'Εθεσε όμως το ερώτημα: "Πώς να κατανοήσει κανείς τη λατρεία και την αφοσίωση στο μίσος και στον θάνατο;" Ο ίδιος, διευκρίνισε, δεν πιστεύει στη συλλογική ενοχή, αλλά απευθύνει προειδοποίηση: "Όποιος δέχεται τη συσκότιση των γεγονότων και της μνήμης των θυμάτων, είναι σαν να σκοτώνει για δεύτερη φορά..."

Το 2002 ομιλητής ήταν ο πρώην υπουργός Εξωτερικών της Πολωνίας Μπρόνισλαβ Γκερέμεκ, επίσης επιζών του Ολοκαυτώματος. Την εποχή εκείνη η διεθνής κοινότητα βρισκόταν σε κατάσταση σοκ υπό την επήρρεια των τρομοκρατικών χτυπημάτων της 11ης Σεπτεμβρίου. Ο Γκερέμεκ προειδοποιούσε ότι "η σύγχρονη ιστορία δεν έχει κλείσει το κεφάλαιο του τρόμου" και ζητούσε "διεθνή και συντονισμένη δράση". Ξετύλιξε ένα νήμα της ιστορίας από τα εγκλήματα των ναζί ως τις γενοκτονίες των μεταπολεμικών χρόνων και μέχρι το παρόν. Ήταν λάθος, τόνισε χαρακτηριστικά, όταν ο κόσμος κοίταζε αλλού τη στιγμή που καίγονταν βιβλία στη Γερμανία ή ιστορικοί θησαυροί στο Αφγανιστάν.

Ο Σιμόν Πέρες στη γερμανική Βουλή

Το 2010 ο Σιμόν Πέρες έγινε ο πρώτος πρόεδρος του Ισραήλ που εμφανίστηκε στη γερμανική Βουλή για να μιλήσει στη σημαντική αυτή επέτειο. Το παράδειγμά του ακολούθησε δέκα χρόνια αργότερα, το 2020, ο Ρόιβεν Ρίβλιν. Ο Πέρες έκανε λόγο για απειλές εναντίον της χώρας του από όπλα μαζικής καταστροφής "που μπορεί να πέσουν σε χέρια παραφρόνων" και είναι σαφές ότι εννοούσε το Ιράν, προαιώνιο εχθρό του Ισραήλ. Για να αποφύγουμε μία δεύτερη Schoa, ανέφερε, "έχουμε ευθύνη να διδάξουμε στα παιδιά μας τον σεβασμό της ανθρώπινης ζωής και να διαφυλάξουμε την ειρήνη".

Το 2011, έναν χρόνο μετά τον Σιμόν Πέρες, μίλησε στη γερμανική Βουλή ο Ζόνι Βάις, Ρομά γεννημένος στην Ολλανδία το 1937, ο οποίος έχασε ολόκληρη την οικογένειά του στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο Βάις έκανε λόγο για ένα "ξεχασμένο Ολοκαύτωμα", υπενθυμίζοντας ότι σχεδόν μισό εκατομμύριο άνθρωποι, άνδρες, γυναίκες, παιδιά εξοντώθηκαν από τους ναζί την περίοδο εκείνη μόνο και μόνο γιατί ήταν Ρομά. Φαίνεται όμως ότι τίποτα δεν διδάχθηκε η κοινωνία από τα εγκλήματα αυτά, τόνισε ο Βάις γιατί σε διαφορετική περίπτωση "θα είχε επιδείξει πιο υπεύθυνη συμπεριφορά απέναντί μας". Αντί γι αυτό οι διακρίσεις κατά των Ρομά συνεχίζονται σε χώρες όπως η Γαλλία και η Ιταλία, ενώ ιδιαίτερα σε χώρες της ανατολικής Ευρώπης, όπως η Βουλγαρία και η Ρουμανία, η μειονότητα των Ρομά υφίσταται "απάνθρωπη συμπεριφορά". Στην Ουγγαρία ακροδεξιοί βγαίνουν στους δρόμους για να καταδιώξουν Εβραίους και Ρομά. Κι όμως, λέει ο Ζόνι Βάις, "είμαστε κι εμείς Ευρωπαίοι, πρέπει να έχουμε τα ίδια δικαιώματα και τις ίδιες ευκαιρίες με τους άλλους Ευρωπαίους πολίτες".

Έπαινοι για τα ανοιχτά σύνορα του 2015

Μετά το δραματικό καλοκαίρι του 2015 ορισμένοι ομιλητές στην "Ημέρα μνήμης για τα θύματα του Εθνικοσοσιαλισμού" δεν παρέλειπαν τις αναφορές στο προσφυγικό. Τον Ιανουάριο του 2016 η Ρουτ Κλούγκερ, επιζήσασα του Ολοκαυτώματος, φιλόλογος γεννημένη στην Αυστρία, εξήρε την προθυμία της Γερμανίας να ανοίξει τα σύνορά της το προηγούμενο καλοκαίρι για να υποδεχθεί περίπου ένα εκατομμύριο πρόσφυγες. Κατ' αυτόν τον τρόπο, επισήμανε, η χώρα που ήταν υπεύθυνη "για τα χειρότερα εγκλήματα του αιώνα" είχε κερδίσει το "χειροκρότημα όλου του κόσμου".

Το 2018 η Γερμανοαγγλίδα μουσικός Ανίτα Λάσκερ-Βάλφις, μιλώντας στην Μπούντεσταγκ, θυμήθηκε ότι στον πόλεμο τα σύνορα είχαν κλείσει ερμητικά για τους Εβραίους, ενώ το 2015 η Γερμανία προχώρησε σε μία "απίστευτα γενναιόδωρη, θαρραλέα, ανθρώπινη χειρονομία". Σίγουρα δεν φανταζόταν η Ανίτα Λάσκερ-Βάλφις ότι θα μπορούσε να εκστομίσει αυτά τα λόγια στη γη των δολοφόνων της γενιάς της. Είχε ορκιστεί "να μην ξαναπατήσει στη Γερμανία". Άλλαξε γνώμη και δεν το μετάνιωσε. Γιατί, όπως λέει, "το μίσος είναι ένα δηλητήριο με το οποίο δηλητηριάζεις πάνω απ' όλα τον ίδιο σου τον εαυτό".

 

Μαρσέλ Φιρστενάου

Επιμέλεια: Γιάννης Παπαδημητρίου