Οι μύθοι που φθάνουν ως τις μέρες μας διηγούνται συνήθως τα πάθη μεγάλων ηρώων: την οργή του Αχιλλέα, τις περιπλανήσεις του Οδυσσέα, τις περιπέτειες του Αινεία, τα τολμήματα του Θησέα ή τις αγριότητες του Αγαμέμνονα. Την παλιά εκείνη εποχή προβλέπονταν για τις γυναίκες δευτερεύοντες μόνο ρόλοι. Στην Ιθάκη η Πηνελόπη περιμένει υπομονετικά γνέθοντας την επιστροφή του Οδυσσέα της, στις Μυκήνες η Κλυταιμήστρα εξυφαίνει τα σχέδια δολοφονίας του αντρός της, του Αγαμέμνονα.

Το τελευταίο διάστημα όμως παρατηρείται μια τάση, γυναίκες συγγραφείς να δίνουν περισσότερο χώρο στις αρχαίες ηρωίδες. Στα πλαίσια μιας γενικότερης αναγέννησης της μυθολογίας οι χιλιόχρονοι μύθοι παίρνουν ένα ασυνήθιστο, θηλυκότερο πρόσωπο. Η «Οδύσσεια» του Ομήρου εξιστορείται από τη μάγισσα Κίρκη (στο έργο της Μαντλίν Μίλερ «Είμαι η Κίρκη»), ο μύθος του Μινώταυρου από την κρητικιά πριγκίπισσα Αριάδνη (στο έργο της Τζένιφερ Σέιντ «Αριάδνη») ή ο Τρωικός Πόλεμος από τη σκλάβα Βρισηίδα (στο έργο της Πατ Μπάρκερ «Η φωνή των γυναικών»).

Το φαινόμενο πάντως να κάνει κάποιος γυναικείες μορφές πρωταγωνίστριες δεν είναι καθόλου καινούργιο. Στον γερμανόφωνο χώρο για παράδειγμα η Κρίστα Βολφ πριν από δεκαετίες κιόλας απέδωσε από μια φεμινιστική αφετηρία την ιστορία της μάντισσας Κασσάνδρας ή της απατημένης από τον Ιάσωνα Μήδειας. Η Καναδή συγγραφέας Μάργκαρετ Άτγουντ πάλι στο βιβλίο της «Πηνελοπιάδα» έδωσε αυτόνομη υπόσταση στην Πηνελόπη που είχε μείνει στη μνήμη μόνο σαν σύζυγος του Οδυσσέα.

Και οι τελευταίοι έσονται πρώτοι

«Ποτέ στο παρελθόν δεν είχαμε τόσο πολλές γυναίκες που να διηγούνται με τον τρόπο τους τους αρχαίους μύθους», λέει η καθηγήτρια Κλασσικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κιέλου Καταρίνα Βέσελμαν, η οποία στην πρόσφατη μονογραφία της «Η κομμένη γλώσσα» αναλύει αρχαία κείμενα βάσει των ανδρικών και γυναικείων προτύπων. Σήμερα μια ολόκληρη σειρά επιτυχημένων γυναικών συγγραφέων, κυρίως στον αγγλοσαξωνικό χώρο, επεξεργάζεται τον μύθο διαφορετικά. Η Τζένιφερ Σέιντ για παράδειγμα στο μυθιστόρημά της «Ηλέκτρα» καθιστά την κόρη του Αγαμέμνονα και της Κλυταιμήστρας βασική ηρωίδα. Και δίνει μια πιο διαφοροποιημένη εικόνα στην Κλυταιμήστρα και τα κίνητρά της προκειμένου να σκοτώσει τον άνδρα της.

Πάντως ήδη στην αρχαιότητα υπήρξε η τάση δευτερεύουσες μορφές των ομηρικών επών να μετατρέπονται σε κεντρικές. Ο Ρωμαίος ποιητής Οβίδιος διηγείται στις «Μεταμορφώσεις» του τα θέματα της Ιλιάδας μέσω δευτερευόντων ηρώων. Στο έργο του «Ηρωίδες» μάλιστα βάζει τις γυναίκες του μύθου να γράφουν εικονικά γράμματα στους διάσημους άνδρες τους – η Βρισηίδα για παράδειγμα στον ήρωα Αχιλλέα ή η βασίλισσα της Καρχηδόνας Διδώ στον γενάρχη των Ρωμαίων Αινεία. Οι γυναίκες είναι στον Οβίδιο «συχνά πανούργες, παιχνιδιάρες, πλανεύτρες», επισημαίνει η Βέσελμαν. Αυτό θυμίζει εν πολλοίς το μέχρι πρόσφατα ενεργό στερεότυπο της femme fatale, όμως η διαφορά είναι ότι σήμερα οι συγγραφείς γράφουν «διαφορετικά, με πολύ πιο μοντέρνο τρόπο για τις γυναίκες», Και μάλιστα γυναίκες αλλά και άνδρες συγγραφείς.

Μύθος και MeToo

Ο Βρετανός Στήβεν Φράι για παράδειγμα αμφισβητεί διαρκώς το ελεγειακό γυναικείο πρότυπο του Οβιδίου στην τριλογία του «Μύθος», «Ήρωες» και «Τροία» που μόλις ολοκληρώθηκε. Στην τηλεοπτική σειρά «Τροία» οι γυναικείοι και μη λευκοί χαρακτήρες παίζουν μεγαλύτερο ρόλο. Τον ερχόμενο Μάιο θα κυκλοφορήσει το μυθιστόρημα της Ελίς Τζον «Ορφία και Ευριδίκιος», στο οποίο αντιστρέφονται τα φύλα του μυθικού αοιδού Ορφέα και της αγαπημένης του Ευρυδίκης. Στο διήγημά της «Γαλάτεια» η Μαντλίν Μίλερ παραλαμβάνει τον μύθο του Πυγμαλίωνα και τον αλλάζει ριζικά. Ο Πυγμαλίων είχε ερωτευθεί παράφορα ένα άγαλμα, η Αφροδίτη τον λυπάται και δίνει ζωή στο άγαλμα.

Στον Οβίδιο το αντικείμενο του πάθους δεν έχει όνομα, στη μοντέρνα εκδοχή της Μίλερ ανώνυμος είναι ο άνδρας, ενώ η Γαλάτεια προσπαθεί να του ξεφύγει μην αντέχοντας την ασφυκτική επιτήρηση και τις εκρήξεις του. Προφανώς η προβληματική του MeToo διεισδύει ακόμη και στα αρχαία υλικά. Μήπως έχουμε να κάνουμε με αυθαίρετη παραχάραξη των αρχαίων μύθων; Η απάντηση της Βέσελμαν είναι ξεκάθαρη: «Ο μύθος πρόσφερε ανέκαθεν ορισμένα βασικά στοιχεία. Βάσει αυτών προκύπτουν νέες ιστορίες που μπορεί να διηγηθεί κανείς σήμερα και να είναι τόσο επίκαιρες, όπως και πριν από χιλιετίες.»

Σεμπάστιαν Φίσερ, dpa