«Κι όταν περνώ απ’ τις γειτονιές/ κι ανθίζει κάποιο γέλιο/ βουρκώνουνε τα μάτια μου/ Να μη με λένε Στέλιο» ακούγεται εκκωφαντικά από τα μεγάφωνα η φωνή του Καζαντζίδη μέσα από το συνεργείο αυτοκινήτων «Νίκος, ο τέλειος» στην Ελευσίνα. Παλιά ξεχαρβαλωμένα αυτοκίνητα μπερδεμένα με νεώτερα που έχουν έρθει για επισκευή και στους τοίχους ζωγραφιές κάποιου σύγχρονου Θεόφιλου. Μια αυθεντική λαϊκή έκφραση που ενέταξε στο πρόγραμμά της η Ελευσίνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα 2023και παρουσίασε στα πρόσφατα εγκαίνια της στις αρχές Φεβρουαρίου.

Τέτοιες εικόνες η Ελευσίνα προσφέρει απλόχερα, αρκεί να θέλει και να μπορεί κανείς να τις ανακαλύψει. Και οι καλλιτέχνες, με αυτό το βλέμμα το αλλιώτικο που συνήθως διαθέτουν και που τους κάνει να βλέπουν πέρα από το προφανές, φαίνεται να γοητεύονται από αυτόν τον παράξενο και παραγνωρισμένο τόπο. Ξεπέρασαν λοιπόν τις 1.600 οι αιτήσεις των καλλιτεχνών από όλο τον κόσμο που θέλησαν να συμμετάσχουν, όταν συνήθως οι συμμετοχές για τις πολιτιστικές πρωτεύουσες κυμαίνονται γύρω στις 400, όπως λέει στην Deutsche Welle o καλλιτεχνικός διευθυντής της διοργάνωσης Μιχαήλ Μαρμαρινός. «Αυτό που είναι ενδιαφέρον για τους καλλιτέχνες γενικώς και για τους Έλληνες, αλλά και για τους ξένους και χωρίς να είναι όρος από μας, είναι ότι εμπνέονται από τον τόπο, εμπνέονται από την Ελευσίνα. Όταν λέω Ελευσίνα, εννοώ την αρχαία και την τρέχουσα Ελευσίνα. Από αυτό το ιδιότυπο κράμα. Έρχονται εδώ, δημιουργούν εξ αφορμής του τόπου και επιστρέφουν σ' αυτόν. Μια εντύπωση που προσθέτει μυθολογία στο παρόν».

Ο Χάινερ Γκαίμπελς και το Παλαιό Ελαιουργείο

Από αυτόν τον τόπο εμπνεύστηκε και ο Χάινερ Γκαίμπελς το έργο του «7 Στήλες» που εκτίθεται στο Παλαιό Ελαιουργείο. Ο καταξιωμένος 70χρονος Γερμανός μουσικός, σκηνοθέτης και εικαστικός δημιούργησε σε μια σκοτεινή μεγάλη αίθουσα μια οπτική σύνθεση από πέντε μεγάλες βιντεοπροβολές και ένα σύνολο ήχων, μουσικών και φωνών. Το κλέφτικο τραγούδι κυριαρχεί. Φωνές του δημοτικού μας τραγουδιού που ανακάλυψε πριν από πολλές δεκαετίες στο μοναδικό αρχείο του Μπω-Μποβύ στη Γενεύη. Ο Ελβετός μουσικολόγος, διευθυντής ορχήστρας και νεοελληνιστής Σαμουέλ Μπω-Μποβύ προσέφερε μια ανεκτίμητη υπηρεσία συγκέντρωσης του πολιτιστικού πλούτου της ελληνικής υπαίθρου με τις ηχογραφήσεις και τα ημερολόγιά του κατά τις επισκέψεις του στη χώρα από τη δεκαετία του 1930.

Ο Χάινερ Γκαίμπελς συνέδεσε τα κλέφτικα τραγούδια με μια περφόρμανς στη Νέα Υόρκη. Σκηνές από εκείνο το δρώμενο και τη σισύφεια προσπάθεια των χορευτών να μεταφέρουν μια σειρά από βαριές κολώνες, προβάλλονται στους τοίχους, ενώ στο μέσο δεσπόζει μια τεχνητή δεξαμενή νερού, στην οποία αντικατοπτρίζεται ο χώρος και οι επισκέπτες. Γιατί όμως επέλεξε το Παλαιό Ελαιουργείο από τους τόσους χώρους που είχε προηγουμένως επισκεφθεί στην Ελευσίνα;

«Το ιδιαίτερο σε αυτόν τον χώρο είναι οι τοίχοι και η ιστορία που διηγούνται. Όλες οι προβολές που πέφτουν πάνω στους τοίχους αναδεικνύονται ξανά από τις πέτρες. Βλέπει κανείς τι έχουν βιώσει αυτές οι πέτρες, τι έχουν περάσει, τη δομή τους, αλλά και την αντίσταση που προβάλλουν. Δεν είναι ένα λείο υλικό. Αυτή είναι μια γλώσσα που με ενδιαφέρει πολύ. Δεν με ενδιαφέρει η οθόνη. Στην πραγματικότητα δεν δουλεύω ποτέ με καμβάδες. Πάντα ψάχνω για αντίσταση στο υλικό. Και αυτό είναι που με γοήτευσε από την αρχή. Και μετά, φυσικά, οι έξι τεράστιες κολώνες που δεσπόζουν στο χώρο με ενέπνευσαν να κάνω αυτό το έργο», λέει στην Deutsche Welle.

Το «Αθρώπινο Ρέκβιεμ» του Γιόχεν Ζάντιχ

Άλλη μια μεγάλη και ενδιαφέρουσα συμμετοχή εκτός από τον Χάινερ Γκαίμπελς - ο οποίος είχε προσκληθεί προσωπικά και από τη Μελίνα Μερκούρη στην Αθήνα, στην πρώτη πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης - είναι αυτή του σκηνοθέτη Γιόχεν Ζάντιχ. O ίδιος χαριτολογώντας μας λέει πως δεν είναι τόσο γνωστός όσο η σύζυγός του, η σπουδαία σύγχρονη χορογράφος Σάσα Βαλτς. Το σίγουρο πάντως είναι πως το φθινόπωρο θα παρουσιάσουν από κοινού στο αρχαίο Τελεστήριο της Ελευσίνας το «Αθρώπινο Ρέκβιεμ» σε μουσική Γιοχάνες Μπραμς. Μια μουσική που συνέθεσε ο μεγάλος συνθέτης όταν έχασε τη μητέρα του και τον πολυαγαπημένο του φίλο Ρόμπερτ Σούμαν. Ο Γιόχεν Ζάντιχ έχει σταματήσει να μετράει, όπως λέει, πόσες φορές έχει επισκεφθεί την Ελευσίνα και την Ελλάδα, την οποία πρωτογνώρισε και αγάπησε μέσα από τα ταξίδια που ξεκίνησε σε ηλικία 20 χρονών. Εκτός αυτού, τονίζει με υπερηφάνεια, πως υπήρξε μέλος της ομάδας που υποστήριξε την υποψηφιότητα της Ελευσίνας ως πολιτιστικής πρωτεύουσας της Ευρώπης. Η συγκίνηση δεν κρύβεται στη φωνή και το βλέμμα του όταν μιλάει για το «Ανθρώπινο Ρέκβιεμ». Ένα έργο με το οποίο ασχολείται εδώ και πολλά χρόνια και το 2016 είχε την ευκαιρία να παρουσιάσει και στο Μέγαρο Μουσικής στην Αθήνα. Στην Ελευσίνα ο χορός στο αρχαίο θέατρο θα αναμειγνύεται με το κοινό ενώ ιδιαίτερη θα είναι η θέση των παιδιών, όπως άλλωστε και στο Μέγαρο Μουσικής όπου είχαν συμμετάσχει προσφυγόπουλα από τη Συρία. Ο Γιόχεν Ζάντιχ μιλώντας στην Deutsche Welle λέει:

«Είμαστε προσωρινοί επισκέπτες σε αυτή τη ζωή, σε αυτόν τον πλανήτη. Και αυτή η επίγνωση ήταν μέρος των ελευσίνιων μυστηρίων και μέρος του έργου του Γιοχάνες Μπραμς που παρουσιάζουμε. Για πολύ καιρό αναρωτιόμουν πώς μπορώ να βρω μια εικόνα στο τέλος του κομματιού που διαλύει συμβολικά τον κύκλο της ζωής. Και η απόφασή μου ήταν - και αυτό ταιριάζει πολύ στον μύθο γιατί η Δήμητρα χάνει την κόρη της, την κλέβει ο Πλούτωνας, αλλά αυτή επιστρέφει. Το μισό χρόνο είναι πάνω στη γη και τον άλλο μισό κάτω. Έτσι προέκυψαν και οι εποχές. Αυτό είναι μέρος της μυθολογίας. Στην περίπτωσή μου λοιπόν, παιδιά ανεβαίνουν στη σκηνή στο τέλος του έργου. Αυτό σημαίνει ότι ο κύκλος της ζωής κλείνει. Είμαστε σε ένα ταξίδι που ασχολείται με τη ζωή και με το θάνατο και στο τέλος η λύτρωση είναι η έλευση των παιδιών».

Χάινερ Γκέμπελς και Γιόχεν Ζάντιχ με το χοροθέατρο της Σάσα Βαλτς, δυο σημαντικές γερμανικές συμμετοχές. Ωστόσο δεν είναι οι μοναδικές. Μαθαίνουμε από τον καλλιτεχνικό διευθυντή Μιχαήλ Μαρμαρινό για ακόμα δυο, χωρίς όμως να αποκαλύπτεται πλήρως το μυστήριο που τις συνοδεύει. Η πρώτη αφορά την καλλιτεχνική ομάδα όπερας από το Βερολίνο Novoflot, η οποία ιδρύθηκε το 2002 και το 2014 της απονεμήθηκε το βραβείο Ζορζ Ταμπόρι, το υψηλότερο βραβείο για δημιουργούς της ελεύθερης σκηνής. Η άλλη συμμετοχή αφορά τη ζωντανή κινηματογράφηση του πανηγυριού του Αγίου Γεωργίου στην Ελευσίνα από τον σκηνοθέτη Σύλλα Τζουμέρκα με τη συμμετοχή της Γερμανίδας σκηνοθέτιδος Έλκε Μαργκαρέτε Λερενκράους.

Μαρία Ρηγούτσου