Βερολίνο, μια ευρωπαϊκή μητρόπολη με ένα μωσαϊκό 170-190 γλωσσών, στις οποίες σχεδόν καθημερινά παράγεται λογοτεχνικό έργο, μεταξύ άλλων και με ελληνική χροιά, από τον 18ο αιώνα μέχρι σήμερα.

Τις ρίζες και το πολλά υποσχόμενο παρόν της ελληνόγλωσσης λογοτεχνικής παραγωγής της γερμανικής πρωτεύουσας διέτρεξε πρόσφατα το λογοτεχνικό Συμπόσιο PARATAXE, μια σύμπραξη του βερολινέζικου περιοδικού stadtsprachen magazin και του Κέντρου Νέου Ελληνισμού του Eλεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου.

Πίσω στον 18ο και 19ο αιώνα, το Βερολίνο υπήρξε κέντρο πολιτισμικής και μορφωτικής κινητικότητας που φιλοξένησε και Έλληνες λόγιους, σύμφωνα με τον Καθηγητή Μίλτο Πεχλιβάνο. Κατά τον 19ο αιώνα, μία σειρά σημαντικών διανοουμένων και λογοτεχνών, όπως ο Γεώργιος Βιζυηνός και ο Εμμανουήλ Ροΐδης άφησαν το στίγμα τους. Με το Βερολίνο συνδέθηκε επίσης και η Ασκητική του Νίκου Καζαντζάκη. Στον πολυτάραχο 20ό αιώνα, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η νεοελληνική λογοτεχνία στη Γερμανία μετατρέπεται σε λογοτεχνία της εξορίας και καλλιεργείται στο Ανατολικό Βερολίνο.

Η Μέλπω Αξιώτη και ο Δημήτρης Χατζής ήταν δύο από τους εκπροσώπους της. Ωστόσο, και στο Δυτικό Βερολίνο Έλληνες λογοτέχνες όπως ο Βασίλης Βασιλικός, η Μαντώ Αραβαντινού, ο Μένης Κουμανταρέας και ο Θανάσης Βαλτινός εντάσσονται στη λογοτεχνία της εξορίας. 

Στο τέλος αυτής της αναδρομής έγινε αναφορά στη μεταναστευτική λογοτεχνία, που σχετίζεται με τους Έλληνες «γκασταρμπάιτερ» τη δεκαετία του ’60 στην ΟΔΓ, καθώς και στη μετα-μεταναστευτική λογοτεχνία.

Παρατακτική λογοτεχνική δημιουργία

«Στο Βερολίνο υπάρχει χώρος για πολυάριθμες γλώσσες και πολλαπλές ταυτότητες, τα queer ή/ και τρανς άτομα μπορούν να βιώσουν ελεύθερα τη σεξουαλικότητά τους, δεν υφίστανται κοινωνικό αποκλεισμό και στερεότυπα. Η ελληνόφωνη λογοτεχνική κοινότητα του Βερολίνου, που αν και μικρή σε αριθμό διακρίνεται από δυναμικότητα, αποτελείται από ανήσυχα πνεύματα που ασφυκτιούσαν στην Ελλάδα και αναζητούσαν χώρο για δημιουργικότητα, πειραματισμό και αυτοδιάθεση», ανέφερε η συνδιοργανώτρια του συμποσίου, Άντζελα Κόντη, επιχειρώντας μια «ανθρωπογεωγραφία» της σημερινής ελληνόφωνης λογοτεχνικής παραγωγής στο Βερολίνο. Οι λόγοι που οδήγησαν πολλούς λογοτέχνες της νεότερης ελληνικής γενιάς στο Βερολίνο είναι τόσοι πολλοί, όσο και τα θέματα που πραγματεύονται.

Η ελληνόφωνη λογοτεχνία εμπεριέχει θέματα όπως η έμφυλη ταυτότητα, ο φεμινισμός, η κλιματική αλλαγή, η διεθνής πολιτική, οι πόλεμοι και οι γενοκτονίες, η περιθωριοποίηση και η κρίση ταυτότητας. Τι παρακινεί όμως τους ελληνόφωνους λογοτέχνες στη συγγραφή; Η επιθυμία αποτύπωσης της πραγματικότητας του Βερολίνου και η ανάγκη αντιπροσώπευσης, ανακούφισης και παρηγοριάς. Ένα άλλο θέμα είναι η νοσταλγία. Η συγγραφή στα ελληνικά, ενώ ζουν στο Βερολίνο, είναι μία συνειδητή και θαρραλέα πράξη αντίστασης «ενάντια στην αφομοίωση και την ισοπέδωση».

Η βραβευμένη και πολυμεταφρασμένη ποιήτρια και μεταφράστρια Δανάη Σιώζιου δήλωσε ότι «γράφει, γιατί ψάχνει για ελπίδα». Σε αυτή της την αναζήτηση θέλει «να δημιουργήσει χώρο στη γλώσσα για την ελπίδα, για την αναβίωσή της». Στα ποιήματά της χρησιμοποιεί θέματα από τη μυθολογία και τους προσδίδει νέα διάσταση, τα συνδέει με τη σύγχρονη εποχή. Προέρχεται από μία οικογένεια μεταναστών με πολλές ιστορίες, κάτι που την ενέπνευσε να γράψει τις δικές της ποιητικές ιστορίες.

Όπως χαρακτηριστικά είπε, «η ζωή και οι μητροπόλεις, όπως το Βερολίνο, μοιάζουν με έναν λαβύρινθο. Η αρχική ιδέα του λογοτέχνη επηρεάζεται από το μικροκλίμα και τους κανόνες του Βερολίνου, πρώτα πρέπει να χαθείς για να βρεις εντέλει τον δρόμο». 

Ο κινηματογραφιστής, συγγραφέας και τραγουδιστής όπερας Αριστοτέλης Χαϊτίδης χρησιμοποιεί την μπαρόκ μουσική ως αισθητικό μέσο ενάντια στον κομφορμισμό. Το γεγονός ότι γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Γερμανία από Έλληνες γονείς έχει σημαδέψει την ταυτότητά του και είναι έκδηλο σε όλες τις πτυχές του έργου του. Γράφει στα ελληνικά και στα γερμανικά, δύο γλώσσες με διαφορετική μουσικότητα. Η συγγραφή είναι γι’ αυτόν «μία σύνθεση, όπως όλα τα πράγματα στη ζωή». 

Ο αλβανικής καταγωγής συγγραφέας και μεταφραστής Ελσόν Ζγκούρη στο αυτοβιογραφικό βιβλίο του Όλες οι γάτες είναι όμορφες μιλά για την εμπειρία της μετανάστευσης, την ταυτότητα και την καθημερινότητα μεταξύ Αλβανίας, Ελλάδας και Γερμανίας. Ως Αλβανός στην Ελλάδα αντιμετώπισε ρατσισμό και διακρίσεις. Το Βερολίνο υπήρξε σταθμός στη ζωή του, ήταν «ένα game changer», εδώ δεν βίωσε στερεότυπα λόγω καταγωγής ή γλώσσας. Είναι πολιτικό ον, αλλά «δεν υπάρχει πολιτική διάσταση και στόχος στο έργο του». Η συγγραφή είναι γι’ αυτόν «μία μορφή θεραπείας».

Τάσεις και ελληνόφωνη λογοτεχνική σκηνή 

Στη συζήτηση με τίτλο Τάσεις & Σκηνή τέθηκαν ερωτήματα για την πολιτική και οικονομική κρίση στην πόλη, για την ελληνική λογοτεχνία στη γερμανική πρωτεύουσα και κατά πόσον η συγγραφή στα ελληνικά αποτελεί εμπόδιο.

Η Βίβιαν Στεργίου είναι εκπρόσωπος της νεότερης γενιάς Ελλήνων συγγραφέων. Γράφει αποκλειστικά στα ελληνικά, γιατί «τρέφει μεγάλη αγάπη για τη γλώσσα και πιστεύει στη σπουδαιότητα της μετάφρασης ως γέφυρας που ενώνει τους πολιτισμούς», όπως είπε, αν και η Ελλάδα υστερεί στην προβολή και προώθηση της ελληνόφωνης λογοτεχνίας. Κάποιες από τις ιστορίες στις δύο συλλογές διηγημάτων της εκτυλίσσονται στο Βερολίνο και αφηγούνται τη ζωή των αποδήμων στην Ευρώπη.

Επέλεξε να γράψει στο Βερολίνο τον θεατρικό μονόλογο Iphigenia/Prey που παρουσιάστηκε στο Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου και πραγματεύεται θέματα όπως το φαινόμενο της γυναικοκτονίας και τι σημαίνει να είσαι γυναίκα τη σημερινή εποχή. Η απόσταση από την Ελλάδα τη βοηθά να είναι «πιο ειλικρινής, ελεύθερη και θαρραλέα» και της χαρίζει «την αντικειμενική ματιά της εξωτερικής παρατηρήτριας».

Το Βερολίνο είναι «ένας τόπος ελευθερίας και πηγή έμπνευσης, της προσφέρει τη δυνατότητα να παρατηρεί τους ανθρώπους. Η πολυμορφία και η διαφορετικότητα συμβάλλουν στην απουσία άσκησης κριτικής και δεν προσβάλλουν την ύπαρξη των queer ατόμων». Η πολιτική κατάσταση και η στεγαστική κρίση έχουν αφήσει έντονα τα σημάδια τους στην πόλη και την ανησυχούν βαθύτατα. Η άνοδος της Ακροδεξιάς και οι περικοπές για τους καλλιτέχνες οδηγούν, κατά την άποψή της, σε «αποδημοκρατικοποίηση της τέχνης». Τόσο στην Ελλάδα όσο και στη Γερμανία, «η λογοτεχνία δεν μπορεί να ευδοκιμήσει χωρίς χρηματοδότηση».

Η συγγραφέας, ποιήτρια και συνθέτης Mary Jo Fakitsa, μια από τις featured poets, δήλωσε ότι γι' αυτήν «το Βερολίνο υπήρξε αποκάλυψη». Στο Βερολίνο μπόρεσε «να βρει την ταυτότητά της και να εκφραστεί ως intersex άτομο, σε αντίθεση με την Ελλάδα, όπου αντιμετώπισε bullying».

Ο λόγος της έντονα πολιτικός, ασκώντας σφοδρή κριτική στη συντηρητική ελληνική κυβέρνηση, στην ακροδεξιά Εναλλακτική για τη Γερμανία και στους προέδρους Τραμπ και Πούτιν. Πιστεύει ότι αυτοί «είναι η ρίζα πολλών κακώς κείμενων και πρέπει να ορθώσουμε αντίσταση». Διάβασε αποσπάσματα από την ποιητική της συλλογή με τίτλο Nirwanakind (Παιδί νιρβάνα) που είναι γραμμένη στα γερμανικά.

Νεοελληνική λογοτεχνία στην Αθήνα του Σπρέε

Με ένα μπλοκ ανάγνωσης με τον τίτλο ODYSSEE IN SPREEATHEN (Οδύσσεια στην Αθήνα του Σπρέε), ολοκληρώθηκε αυτό το ενδιαφέρον φθινοπωρινό ταξίδι στη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στο Machinenhaus του Βερολίνου. «Αθήνα του Σπρέε» σημειωτέον είναι ένα παρωνύμιο του Βερολίνου από τις αρχές του 18ου αιώνα.

Η συγγραφέας, μεταφράστρια και πολιτιστική παραγωγός Μαρίνα Αγαθαγγελίδου ήθελε «να φύγει από την Ελλάδα και να ζήσει σε μία άλλη χώρα». Το Βερολίνο προσελκύει νέους ανθρώπους. Η γερμανική γλώσσα και η θεατρική σκηνή της πόλης συνετέλεσαν στην απόφασή της. Στο μυθιστόρημά της Ρεπαράζ θίγει καίρια και παγκόσμιου βεληνεκούς θέματα, όπως η μετανάστευση, η (μη) ένταξη/ενσωμάτωση στην κοινωνία και η αποξένωση. Τη μετάφραση στα γερμανικά επιμελήθηκε ο Τέο Βότσος.

Ο Γεράσιμος Μπέκας γράφει από την άλλη στα γερμανικά, αλλά και οι 2 γλώσσες τού είναι οικείες. Είναι της άποψης ότι «οι πολιτισμικές διαφορές δεν είναι απαραίτητα εθνικές». Στο θεατρικό έργο του Τα σκυλιά θίγει το θέμα της περιθωριοποίησης, της παράλληλης κοινωνίας. Τον προβληματίζει ότι «η ελευθερία της τέχνης περιορίζεται παγκοσμίως» και μας προτρέπει να τη στηρίξουμε.

Μία γιορτή της τέχνης του λόγου

Το συμπόσιο PARATAXE Symposium XVII: ΒερολινοΓΡΑΦΙA = BerlinoGRAFIE διοργανώθηκε τον περασμένο μήνα στο Machinenhaus της Kulturbrauerei στη γερμανική πρωτεύουσα από το λογοτεχνικό περιοδικό stadtsprachen magazin και το Κέντρο Νέου Ελληνισμού (CeMoG) του Ελεύθερου Πανεπιστημίου του Βερολίνου.

Φιλοξενήθηκαν οι εξής λογοτέχνες: Μαρίνα Αγαθαγγελίδου, Franck-Lee Alli-Tis aka V Stylianidou, Χρήστος Αστερίου, Ελσόν Ζγκούρη, Βασίλης Κοντόπουλος, Μαρία Κωνσταντή, Νίκος Λυγγούρης, Αμάντα Μιχαλοπούλου, Γεράσιμος Μπέκας, Αναστασία Πατσούρη aka AnarSea, Δανάη Σιώζιου, Βίβιαν Στεργίου, Mary Jo Fakitsa, Γιώργης Φωτόπουλος και Αριστοτέλης Χαϊτίδης – εκπρόσωποι διαφορετικών γενιών, φύλων και μορφών λογοτεχνικής έκφρασης, όπως μυθιστορήματα, διηγήματα, ποιήματα, θεατρικά έργα, ποίηση slam και spoken word.

Την επιμέλεια ανέλαβε η Άντζελα Κόντη, συντάκτρια και παρουσιάστρια του ελληνόφωνου προγράμματος COSMO sta ellinika, η οποία προλόγισε την εκδήλωση από κοινού με τον Μάρτιν Γιανκόφσκι, υπεύθυνο του πρότζεκτ PARATAXE και εκδότη του περιοδικού stadtsprachen magazin.