Η κυριαρχία της Κίνας είναι απόλυτη: Το «εργοστάσιο του κόσμου» ελέγχει σήμερα το 70% των εξορύξεων παγκοσμίως, αλλά και το 90% των επεξεργασμένων σπάνιων γαιών. Σε πρόσφατη έκθεσή του ο Παγκόσμιος Οργανισμός Ενέργειας (ΙΕΑ) προειδοποιεί ότι ένα τόσο υψηλό μερίδιο αγοράς «θα μπορούσε να προκαλέσει διαταραχές» στις παγκόσμιες εφοδιαστικές αλυσίδες σε στρατηγικούς κλάδους, όπως η ενέργεια, η αυτοκινητοβιομηχανία, η άμυνα ή ακόμη και τα νέα οικοσυστήματα της Τεχνητής Νοημοσύνης. 

Σύμφωνα μάλιστα με τα τελευταία περιοριστικά μέτρα που ανακοίνωσε το Πεκίνο και τίθενται σε ισχύ από την 1η Δεκεμβρίου, θα απαιτείται ειδική άδεια για ξένες επιχειρήσεις που εξάγουν προϊόντα τα οποία περιέχουν έστω και ίχνη κινεζικών σπάνιων γαιών ή έχουν παρασκευαστεί με κινεζική τεχνολογία. Πρόκειται για την απάντηση της Κίνας σε προηγούμενα περιοριστικά μέτρα των ΗΠΑ σε προϊόντα υψηλής τεχνολογίας.

Ο εντεταλμένος του Λευκού Οίκου για το διεθνές εμπόριο Τζέιμισον Γκριρ χαρακτηρίζει «απίστευτα επιθετικά» και «δυσανάλογα» τα νέα μέτρα του Πεκίνου. Για «αδικαιολόγητα και επιβλαβή μέτρα» κάνει λόγο ο Επίτροπος Εμπορίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης Μάρος Σέφκοβιτς.   

Γιατί είναι σημαντικές οι «σπάνιες γαίες»

Οι «σπάνιες γαίες» διαθέτουν μοναδικές φυσικές, χημικές και μαγνητικές ιδιότητες, που τις αναδεικνύουν σε πολύτιμες πρώτες ύλες. Είναι το «κλειδί» για την κατασκευή μαγνητών. Αποτελούν αναπόσπαστο συστατικό για προϊόντα υψηλής τεχνολογίας όπως οι φορητοί υπολογιστές, τα smartphones, τα υβριδικά οχήματα, οι ανεμογεννήτριες, τα ηλιακά πάνελ. Αλλά και στην αμυντική βιομηχανία θεωρούνται απαραίτητες, για παράδειγμα στους κινητήρες μαχητικών αεροσκαφών, σε συστήματα αεράμυνας και επικοινωνίας ή σε δορυφόρους.

Μπορεί να αποκαλούνται «σπάνιες γαίες», αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι τόσο σπάνιες, καθώς εντοπίζονται σε μεγάλες ποσότητες στην επιφάνεια της Γης. Κάποιες από αυτές θεωρούνται μάλιστα λιγότερο σπάνιες από τον χαλκό, τον μόλυβδο, τον χρυσό ή την πλατίνα. Το πρόβλημα είναι ότι σπάνια εντοπίζονται σε τόσο μεγάλες ποσότητες, ώστε να συμφέρει οικονομικά η εξόρυξη και αξιοποίησή τους. Εκτός από την Κίνα, μεγάλα κοιτάσματα σπάνιων γαιών διαθέτουν επίσης ο Καναδάς, η Αυστραλία, οι ΗΠΑ, η Βραζιλία, η Ινδία, η Νότια Αφρική και η Ρωσία.

Ντε φάκτο κινεζικό μονοπώλιο

Ανάλογα με τις διαδικασίες εξόρυξης, οι ειδικοί κάνουν διαχωρισμό ανάμεσα σε «βαριές» και «ελαφρές» σπάνιες γαίες. Ιδιαίτερα όσον αφορά την πρώτη κατηγορία, η Κίνα κατέχει μονοπωλιακή θέση στην παγκόσμια αγορά. Σύμφωνα με την Benchmark Mineral Intelligence, βρετανική επιχείρηση με εξειδίκευση στην έρευνα, στην Κίνα αντιστοιχεί το 99% των επεξεργασμένων βαρέων σπάνιων γαιών παγκοσμίως.

Παλαιότερα οι ΗΠΑ ήταν αυτάρκεις στις σπάνιες γαίες, αλλά τα τελευταία 20 χρόνια η Κίνα εδραιώνει την πρωτοκαθεδρία της, την οποία μάλιστα  χρησιμοποιεί ως μέσο πίεσης για την εκπλήρωση γεωπολιτικών στόχων. Τα πρώτα δείγματα γραφής δόθηκαν το 2010, όταν το Πεκίνο τερμάτισε τις εξαγωγές σπάνιων γαιών στην Ιαπωνία. Λίγα χρόνια αργότερα, κατά την πρώτη θητεία του Ντόναλντ Τραμπ στον Λευκό Οίκο, τα κρατικά κινεζικά ΜΜΕ έκαναν λόγο για πιθανούς περιορισμούς στις εξαγωγές σπάνιων γαιών ως αντίποινα σε παλαιότερους περιορισμούς που είχαν επιβάλει οι Αμερικανοί στις διμερείς εμπορικές σχέσεις.

Η στρατηγική των ΗΠΑ

Σε μία προσπάθεια να αντιμετωπίσει την παντοδυναμία της Κίνας, η κυβέρνηση Τραμπ επιχειρεί να συνάψει διμερείς συμφωνίες. Σύμφωνα πάντως με τους ειδικούς, ο «αντιπερισπασμός» δεν θα είναι εύκολος, καθώς το πρόβλημα δεν είναι τόσο ο εντοπισμός των πρώτων υλών, αλλά η αύξηση των παραγωγικών δυνατοτήτων για τη διύλιση και την επεξεργασία τους. Σε διαφορετική περίπτωση, ακόμη και αν εξασφαλιστούν επαρκείς ποσότητες, «πάλι θα πρέπει να τις στέλνουμε στην Κίνα για περαιτέρω επεξεργασία», επισημαίνει ο Καρλ Φρίντχοφ, αναλυτής του Chicago Council of Global Affairs, σε πρόσφατη δημοσίευσή του.

Η κυριαρχία της Κίνας συνεπάγεται υψηλό κόστος για το περιβάλλον και την κοινωνία. Η ίδια η εξόρυξη εγκυμονεί κινδύνους για την υγεία, καθώς οι σπάνιες γαίες περιέχουν ραδιενεργά στοιχεία που μπορούν να μολύνουν το περιβάλλον και τα υπόγεια ύδατα. Η επεξεργασία τους σε μία δυτική χώρα θα απαιτούσε βιομηχανικές μονάδες με υψηλές προδιαγραφές προστασίας του περιβάλλοντος, άρα και με δυσβάστακτο κόστος, καθώς και τεράστιες ποσότητες ενέργειας και νερού.

Σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση του αμερικανικού Κέντρου Στρατηγικών και Διεθνών Σπουδών (CSIS), η Κίνα διαθέτει εμπειρία δεκαετιών και ένα ώριμο σύστημα τεχνικής επεξεργασίας, που δεν είναι εύκολο να «αντιγράψουν» οι δυτικές χώρες. Για να συμβεί αυτό, τονίζει η έκθεση, θα χρειάζονταν νέες μονάδες επεξεργασίας, προσωπικό υψηλής εξειδίκευσης, αλλά και οικονομικά κίνητρα για τις επιχειρήσεις του κλάδου (για παράδειγμα, εγγυημένα συμβόλαια με την αμυντική βιομηχανία ή την αυτοκινητοβιομηχανία).

Σε κάθε περίπτωση, οι συντάκτες της έκθεσης καλούν τις ΗΠΑ να επεξεργαστούν τη δική τους στρατηγική για να αναπληρώσουν την έλλειψη τεχνογνωσίας στις σπάνιες γαίες. Κάτι που, συν τοις άλλοις, προϋποθέτει «πρόσβαση σε φθηνή ενέργεια». Αλλά και αν ακόμη συνέτρεχαν όλοι οι ευνοϊκοί παράγοντες για τους Αμερικανούς, τονίζει η έκθεση του CSIS, η Κίνα θα εξακολουθούσε να κυριαρχεί στις σπάνιες γαίες στο άμεσο μέλλον.

Επιμέλεια: Γιάννης Παπαδημητρίου