«Έχουμε την τάση να ζούμε στο παρελθόν, να κρύβουμε το κεφάλι μας στην άμμο και να ξεφεύγουμε από το παρόν. Μερικές φορές πιστεύουμε ότι το παρελθόν είναι το μέλλον μας», λέει ο Γκεόργκι Γκοσποντίνοφ σε συνέντευξή του στην DW.

Στο μυθιστόρημά του «Χρονοκαταφύγιο», το οποίο τιμήθηκε με το βρετανικό βραβείο Μπούκερ για το καλύτερο ξένο λογοτεχνικό έργο που μεταφράστηκε στα αγγλικά, ο Βούλγαρος συγγραφέας παρουσιάζει έναν κόσμο, στον οποίο οι άνθρωποι αναζητούν καταφύγιο στο παρελθόν. Μια θεραπεία που αρχικά προοριζόταν για τους ασθενείς με Αλτσχάιμερ και άνοια, η επιστροφή στο παρελθόν, εξελίσσεται σε δυστοπία: σε κάθε ευρωπαϊκή χώρα διεξάγεται δημοψήφισμα για την επιλογή μιας δεκαετίας στην οποία όλοι θέλουν να επιστρέψουν. Στο τέλος της ιστορίας, αυτό οδηγεί στο ξέσπασμα του Γ’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Για τον Γκοσποντίνοφ, το βιβλίο αποτελεί μια προειδοποίηση που τελικά έγινε πραγματικότητα με την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. «Ο πόλεμος κατά της Ουκρανίας είναι ένα δημοψήφισμα για το παρελθόν της Ρωσίας», λέει. «Σύμφωνα με το σχέδιο του Πούτιν, πρέπει πρώτα να αποκατασταθεί το status quo προ της διεύρυνσης του ΝΑΤΟ προς ανατολάς από το 1997 και μετά. Στη συνέχεια, οι συνθήκες του 1991 μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και, τέλος, ο χρόνος γυρίζει πίσω στην έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου».

Ο συγγραφέας βλέπει πολλούς παραλληλισμούς με το 1939. «Ο Πούτιν εισέβαλε στην Ουκρανία, αμφισβητώντας απλώς την ύπαρξή της - θυμίζοντας τον τρόπο με τον οποίο ο Στάλιν εισέβαλε στην Πολωνία στις 17 Σεπτεμβρίου 1939. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ξεκίνησε στις 4:47 π.μ. την 1η Σεπτεμβρίου 1939, η εισβολή στην Ουκρανία λίγα λεπτά αργότερα, στις 24 Φεβρουαρίου 2022».

Ο εθνικισμός απειλεί την Ευρώπη

Ο Γκοσποντίνοφ έχει δώσει στο μυθιστόρημά του μια κατευθυντήρια αρχή: «Όταν οι άνθρωποι κοίταξαν πίσω, είδαν το μέλλον τους». Ο συγγραφέας πιστεύει ότι ο εθνικισμός - και συνεπώς η επανάληψη του παρελθόντος - αποτελεί η μεγαλύτερη απειλή για την Ευρώπη σήμερα: «Η Ευρώπη θα έπρεπε να είναι ανθεκτική σε αυτόν τον ιό, κι όμως αυτός εξαπλώνεται ολοένα και περισσότερο τα τελευταία χρόνια», λέει ο Γκοσποντίνοφ.

Ο 54χρονος λογοτέχνης είναι ένας από τους πιο γνωστούς διεθνώς Βούλγαρους συγγραφείς. Το πρώτο του βιβλίο «Φυσικό μυθιστόρημα» (1999) είναι το πιο πολυμεταφρασμένο βουλγαρικό βιβλίο μετά την πτώση της κομμουνιστικής δικτατορίας το 1989. Η μεταφορά του διηγήματός του στην ταινία κινουμένων σχεδίων “The Blind Vaisha” (2001) ήταν υποψήφια για την καλύτερη ταινία κινουμένων σχεδίων μικρού μήκους στα βραβεία Όσκαρ 2017. Η αγγλική μετάφραση του μυθιστορήματος «Χρονοκαταφύγιο» είχε ήδη κερδίσει το 2021 το διάσημο ιταλικό λογοτεχνικό βραβείο Στρέγκα. Την ίδια χρονιά κυκλοφόρησε και στα ελληνικά.

Η βρετανική εφημερίδα The Times αποκάλεσε μάλιστα τον συγγραφέα ως τον «Βούλγαρο Τζορτζ Όργουελ», ο οποίος έγραφε στο «1984» πως «αυτός που ελέγχει το παρελθόν, ελέγχει και το μέλλον». Ο Γκοσποντίνοφ επικαιροποιεί αυτήν την αντίληψη: τα εθνικιστικά κινήματα του σήμερα προσπαθούν να αντικαταστήσουν την ιστορική μνήμη των ανθρώπων με ένα ψεύτικο παρελθόν, όπως λέει ο συγγραφέας.

Στο μυθιστόρημά του, οι Βούλγαροι έχουν δύο εναλλακτικές λύσεις όταν ψηφίζουν για τη δεκαετία στην οποία θέλουν να επιστρέψουν: μπορούν να επιλέξουν να γυρίσουν είτε σε έναν «υπαρκτό σοσιαλισμό» υπό ρωσική κυριαρχία πριν από το 1989, είτε σε μια απροσδιόριστη «Χρυσή Εποχή» που χαρακτηρίζεται από τον εθνικισμό. Στο τέλος, επικρατεί ένα μείγμα και των δύο.

Βούλγαροι πατριώτες με ρωσικές σημαίες

Αυτό ακριβώς παρατηρεί σήμερα ο Γκοσποντίνοφ στην πατρίδα του, όπου πολλοί Βούλγαροι διεξάγουν εκστρατεία κατά της υποστήριξης της Ουκρανίας. Οι συμμετέχοντες στις λεγόμενες «διαδηλώσεις ειρήνης» ισχυρίζονται ότι είναι Βούλγαροι πατριώτες που διαδηλώνουν για τη βουλγαρική ουδετερότητα, όμως στις πορείες τους κυματίζουν ρωσικές σημαίες.

Αυτό που ακούγεται παράδοξο είναι ήδη πραγματικότητα στη Βουλγαρία: «Αν δεν έχεις ιδέα πώς να χειριστείς τη μνήμη, τότε οι έμποροι του παρελθόντος εμφανίζονται αμέσως», εξηγεί ο Γκοσποντίνοφ. «Πουλάνε ένα επινοημένο παρελθόν, όπου δεν έχει σημασία αν ανεμίζεις τη βουλγαρική ή τη ρωσική σημαία».

Η επιβίωση της ανθρωπότητας

Στα βουλγαρικά, το «Χρονοκαταφύγιο» κάνει λογοπαίγνιο με την ονομασία των καταφυγίων, όπου οι άνθρωποι προστατεύονται από βομβαρδισμούς. «Όταν επέλεξα αυτόν τον τίτλο, φοβήθηκα ότι οι νεότερες γενιές ενδέχεται να μη γνωρίζουν καν τι είναι τέτοια καταφύγια», αναφέρει ο Γκοσποντίνοφ. «Αφελώς πίστευα τότε ότι αυτή η λέξη ανήκει πλέον μονάχα στην ιστορία και τη λογοτεχνία».

Ο Γκοσποντίνοφ βλέπει τη σημερινή κατάσταση ως έναν αγώνα για την επιβίωση της ανθρωπότητας. «Ο πόλεμος θα τελειώσει μια μέρα, αλλά η μνήμη μας για αυτόν θα παραμείνει - και αυτό είναι που μετράει», πιστεύει ο Γκοσποντίνοφ. «Θα συνεχίσουμε να σκεφτόμαστε και να βιώνουμε τον πόλεμο, γι' αυτό είναι πολύ σημαντική η ανάμνησή που θα έχουμε απ' αυτόν. Έτσι ώστε να παραμείνει ο τελευταίος πόλεμος που μπορεί κανείς να φανταστεί».

Επιμέλεια: Γιώργος Πασσάς