Οι επισκέψεις Προέδρων της Δημοκρατίας στα κοινοβουλευτικά συστήματα δεν έχουν την πολιτική βαρύτητα μιας πρωθυπουργικής επίσκεψης. Όμως δίνουν τον τόνο και τη γενική κατεύθυνση των διμερών σχέσεων, μακριά από τις πολιτικές εντάσεις που επιτάσσει ενιότε η επικαιρότητα. Έχουν υψηλούς συμβολισμούς και συνοδεύονται συχνά από διαχρονικά μηνύματα. Αυτά ισχύουν και για τις ελληνογερμανικές σχέσεις. Ειδικότερα για την επίσκεψη του Γερμανού ΠροέδρουΦρανκ-Βάλτερ Σταϊνμάιερ από τις 29 μέχρι τις 31 Οκτωβρίου 2024 στην Ελλάδα. Στην επίσημη ανακοίνωση δίνεται το στίγμα: «Οι πολλές πτυχές και το βάθος των ελληνογερμανικών σχέσεων αντικατοπτρίζονται σε αυτή την επίσκεψη: από την ιστορική μνήμη στις πολιτικές προκλήσεις, όπως η μετανάστευση και η βιωσιμότητα, μέχρι τη συνεργασία στην οικονομία, την επιστήμη και τον πολιτισμό».

Συμβολισμοί με φόντο την τρέχουσα πολιτική

Πρώτος σταθμός η Θεσσαλονίκη και το υπό κατασκευή Μουσείο του Ολοκαυτώματος, που χρηματοδοτείται εν μέρει από τη γερμανική κυβέρνηση. Η Θεσσαλονίκη, προπολεμικά γνωστή ως «Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων», γνώρισε την ναζιστική φρίκη και τον αφανισμό των Εβραίων της: περίπου το 95% των σχεδόν 60.000 Εβραίων της πόλης θανατώθηκε σε ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Επόμενη στάση το Ινστιτούτο Γκαίτε της Θεσσαλονίκης, το οποίο  μετά τις οικονομικές περιπέτειες που πέρασε,  εξασφάλισε διαβεβαιώσεις για συνέχιση της λειτουργίας του. Συζήτηση για τις ελληνογερμανικές σχέσεις και αναχώρηση για την πρωτεύουσα με πυκνό πρόγραμμα: επίσκεψη στη γερμανική φαρμακοβιομηχανία Boehringer, συνάντηση με καλλιτέχνες της Μπιενάλε Αθηνών, κοντσέρτο στον Κεραμεικό, εκδήλωση για τα 150 χρόνια του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, επίσκεψη στην οικία του Γερμανού ιστοριοδίφη που ανακάλυψε της Μυκήνες, του Ερρίκου Σλήμαν.

Οι επαφές πολιτικού επιπέδου με την Ελληνίδα ομόλογό του Κατερίνα Σακελλαροπούλου και με τον πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη είναι διαδοχικά προγραμματισμένες για την Τετάρτη. Ανοιχτό παραμένει ακόμη αν δοθούν κοινές συνεντεύξεις Τύπου. Στην Αθήνα ο Γερμανός πρόεδρος θα επισκεφθεί επίσης το προσφυγικό κέντρο στη Μαλακάσα, μια αναγκαία επίσκεψη με φόντο την αυστηροποίηση της γερμανικής και ευρωπαϊκής πολιτικής ασύλου και της φύλαξης των εξωτερικών συνόρων της ΕΕ. Προσφυγικό κέντρο είχε επίσης επισκεφθεί ο Γερμανός πρόεδρος και κατά την επίσκεψή του στην Κύπρο τον περασμένο Φεβρουάριο, έχοντας σχηματίσει ήδη μια πρώτη εικόνα επί του πεδίου για τις μεταναστευτικές ροές στην νοτιοανατολική Μεσόγειο. Τελευταίος σταθμός η Κρήτη, σταθμός στον οποίο η γερμανική προεδρία δίνει βαρύτητα. Στο επίκεντρο θα βρεθεί το μαρυρικό χωριό Κάνδανος.

Λιγκιάδες: Γκάουκ – Κάνδανος: Σταϊνμάιερ

«Η Μάχη της Κρήτης και η κατάκτηση του νησιού από τη Βέρμαχτ την 1η Ιουνίου 1941 σηματοδότησε την πλήρη κατοχή της Ελλάδας. Κατά την Κατοχή περισσότερα από 30 χωριά υπέστησαν καταστροφές, εκτελέσεις και σφαγές από τους Γερμανούς κατακτητές. Το Γερμανικό Στρατιωτικό Νεκροταφείο στο Μάλεμε είναι η τελευταία κατοικία για περισσότερους από 4.000 στρατιώτες. Έτσι, η Κρήτη αποτελεί σημαντικό σημείο γερμανικής και ελληνικής μνήμης» αναφέρει στην DW ο πολιτικός επιστήμονας Δρ. Μπάμπης Καρπουχτσής, ο οποίος έχει μελετήσει σε βάθος την περίπτωση της Κανδάνου στο βιβλίο του«Γερμανική Εξωτερική Πολιτική και Μαρτυρικά Χωριά. Πολιτική Συμφιλίωσης προς την Ελλάδα και ο ρόλος της Αναγνώρισης.» 

Η Κάνδανος συγκαταλέγεται στους σημαντικότερους τόπους μνήμης της Ελλάδας. Είναι το πρώτο χωριό στην Κρήτη που κατέστρεψε ολοσχερώς η Βέρμαχτ στις 3 Ιουνίου 1941 στο πλαίσιο των λεγόμενων «αντιποίνων», αναφέρει ο Μπάμπης Καρπουχτής και προσθέτει: «Οι κατακτητές ανάρτησαν προς παραδειγματισμό πινακίδες. Σήμερα βρίσκονται αντίγραφα στην κεντρική πλατεία του χωριού – ως μνημείο και υπενθύμιση της ναζιστικής εποχής και του εγκλήματος της Βέρμαχτ. Ωστόσο, η Κάνδανος είναι επίσης ένας τόπος ελληνογερμανικής συμφιλίωσης. Στη δεκαετία του 1960, η οργάνωση "Aktion Sühnezeichen Friedensdienste", σε συνεργασία με τους κατοίκους του χωριού, κατασκεύασε το υδραγωγείο. Παρ' όλα αυτά, η καταστροφή παραμένει χωρίς επανόρθωση και συνεχίζει να αφήνει μια πικρή γεύση στην τοπική κοινωνία».

Μένει να φανεί εάν ο Φρανκ-Bάλτερ Σταϊνμάιερ, ο πρώτος Γερμανός Πρόεδρος που επισκέπτεται την Κρήτη, θα πράξει κάτι αντίστοιχο με την ιστορική ομιλία του προκατόχου του, Γιόαχιμ Γκάουκ, στο μαρτυρικό χωριό Λιγκιάδες Ιωαννίνων το 2014. «Με συνείδηση της ντροπής και του πόνου, ζητώ στο όνομα της Γερμανίας συγγνώμη από τις οικογένειες των δολοφονηθέντων» , είχε δηλώσει τότε ο Γιόαχιμ Γκάουκ, έχοντας στο πλευρό του τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας Κάρολο Παπούλια. Η συγγνώμη του Γκάουκ για πολλούς αντιστοιχεί με την γονυκλισία του Βίλι Μπραντ στο Γκέτο της Βαρσοβίας το 1970 και αντανακλά τη στάση συλλήβδην της μεταπολεμικής, δημοκρατικής Γερμανίας απέναντι στις φρικαλεότητες των ναζί.

Η σκιά των πολεμικών επανορθώσεων

Όσο για το μεγάλο αγκάθι των πολεμικών επανορθώσεων, τα τελευταία χρόνια παρατηρείται κάμψη στους πολιτικούς τόνους, το θέμα δεν βρίσκεται στην κορυφή της ατζέντας. Οι θέσεις των δύο πλευρών είναι ωστόσο γνωστές: Οι αξιώσεις για πολεμικές αποζημιώσεις και επανορθώσεις από την Ελλάδα προς τη Γερμανία παραμένουν ενεργές από όλες τις μεταπολεμικές ελληνικές κυβερνήσεις. Για τη Γερμανία αντίθετα το θέμα έκλεισε οριστικά, νομικά και πολιτικά με τη Συνθήκη 2+4 για τη Γερμανική Επανένωση το 1990.

Σε συνέντευξή της στην DW το 2023 η Eλληνίδα Πρόεδρος Κατερίνα Σακελλαροπούλου είχε δηλώσει ότι «τα βάρη του παρελθόντος είναι εκεί, δεν εξαφανίζονται μονομερώς, αλλά στις σύγχρονες κοινωνίες οι διαφορές λύνονται με τον διάλογο. Θα μπορούσε στο μέλλον, με διάλογο και καλή διάθεση, να εξευρεθεί μια λύση». Είχε τονίσει μάλιστα ότι «τα νομικά ζητήματα έχουν τεθεί αλλά είναι ένα καθαρά πολιτικό θέμα». Σε κάθε περίπτωση η επίσκεψη του Φρανκ-Bάλτερ Σταϊνμάιερ στην Κρήτη και τη Θεσσαλονίκη αποτυπώνει την πρόθεση να διατηρηθεί η κοινή μνήμη αυτού του δύσκολου κεφαλαίου της κοινής ιστορίας. Ο ίδιος βρέθηκε τους τελευταίους μήνες επίσης στο γαλλικό Οραντούρ-συρ-Γκλαν, δίπλα στον Γάλλο πρόεδρο Εμμανουέλ Μακρόν αλλά και στο ιταλικό μαρτυρικό χωριό Μαρτσαμπότο με τον ομόλογό του Σέρτζιο Ματαρέλα.

Σχέσεις εμπιστοσύνης σε μια δύσκολη περιοχή

Πέρα από τη μνήμη των ναζιστικών εγκλημάτων και την ανάγκη υπενθύμισης της θελεμιώδους αρχής του σεβασμού στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, η επίσκεψη Σταϊνμάιερ στην Ελλάδα εστιάζει στο παρόν και το μέλλον των ελληνογερμανικών σχέσεων. Μετά την οικονομική κρίση και τις βαθιές πληγές στις διμερείς σχέσεις, οι δύο χώρες δείχνουν έτοιμες για ένα νέο κεφάλαιο αμοιβαίας εμπιστοσύνης. Μια πρόσφατη έμπρακτη αποτύπωση ήταν η επιτυχημένη ΔΕΘ στη Θεσσαλονίκη, με τιμώμενη χώρα τη Γερμανία. Μένει να φανεί  ποιος θα είναι στο εξής ο βηματισμός και σε άλλες σημαντικές ελληνογερμανικές συμπράξεις, όπως η Ελληνογερμανική Συνέλευση Δήμων και Περιφερειών (που φέρεται να αντιμετωπίζει προβλήματα), το Ελληνογερμανικό Ταμείο για το Μέλλον και το Ελληνογερμανικό Ίδρυμα Νεολαίας.

Η νέα κοινή πρόκληση είναι η προσφυγική κρίση που ταράσσει τα θεμέλια της ΕΕ και θέτει τη Γερμανία ξανά ενώπιον της ανόδου της ακροδεξιάς. Η Γερμανία ακολουθεί ήδη μια σκληρή μεταναστευτική πολιτική, με στόχο τις επιστροφές για την αντιμετώπιση της «δευτερογενούς μετανάστευσης». Η Ελλάδα φέρει εδώ και χρόνια αναμφίβολα ένα μεγάλο βάρος με τη φύλαξη των εξωτερικών συνόρων της ΕΕ. Συγχρόνως τής επιρρίπτεται ότι έχει χρησιμοποιήσει μεθόδους που καταπατούν τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Οι λύσεις δεν θα είναι εύκολες. Ειδικά με φόντο τους δύο πολέμους που επηρεάζουν την Ευρώπη. Ο ένας, στην άμεση γειτονιά της Ελλάδας. Ένας Γερμανός Πρόεδρος δεν έχει την εξουσία να αλλάξει πολλά. Όμως ο συγκεκριμένος Γερμανός Πρόεδρος γνωρίζει καλά την περιοχή και φέτος προηγήθηκαν οι επισκέψεις του στην Κυπριακή Δημοκρατία και την Τουρκία. Γνωρίζει σε βάθος το γεωπολιτικό συγκείμενο και το πλαίσιο του Διεθνούς Δικαίου ως πρώην υπ. Εξωτερικών και νομικός. Γι' αυτό τα μηνύματα που θα μεταφέρει προς πάσα κατεύθυνση έχουν σημασία.