Τι είναι χειρότερο; Να πεθαίνεις στους θαλάμους αερίων του Άουσβιτς ή να λιμοκτονείς στην Υπερδνειστερία; Ένα ερώτημα στο οποίο δεν υπάρχει απάντηση, όπως πιστεύει και ο Μιχαήλ, πολιτικός μηχανικός από το Τσέρνοβιτς. Η άλλοτε πολυφυλετική και πολυπολιτισμική πόλη της Ουκρανίας στην περιοχή της Μπουκοβίνα, 25 χλμ. από τα σύνορα με την Ουκρανία, υπήρξε ένας από τους τόπους της ναζιστικής θηριωδίας κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η επέλαση της Γερμανίας κατά της Σοβιετικής Ένωσης τον Ιούνιο του 1941 έφτασε μετά από δύο εβδομάδες στη γραφική ουκρανική πόλη. Οι Εβραίοι αποτελούσαν τότε την μεγαλύτερη πληθυσμιακή ομάδα σε εκείνο το μικρό χωνευτήρι πολιτισμών, θρησκειών και γλωσσών. Η οικογένεια του επίσης Εβραίου Μιχαήλ εγκαταστάθηκε στην πόλη μετά τον πόλεμο, όπως και η πλειοψηφία των 3.000 χιλιάδων Εβραίων που διαμένουν σήμερα εκεί.

Αδιάκριτοι εκτοπισμοί Εβραίων

Ο 83χρονος Γιόζεφ Μπούρζουγκ θυμάται τη βιαιότητα εκείνων των ημερών στην πατρίδα του. Αυτός και η οικογένειά του είχαν την τύχη να επιβιώσουν. Ήταν μόλις δέκα ετών, όταν γερμανικά και ρουμανικά στρατεύματα έθεσαν την περιοχή υπό κατοχή. «Μετά από μία-δύο μέρες οι Γερμανοί προχώρησαν. Οι Ρουμάνοι έμειναν», θυμάται ο Γιόζεφ Μπούρζουγκ. Εκτιμάται ότι περισσότεροι από 3.000 χιλιάδες Εβραίοι εκτελέστηκαν τις πρώτες μέρες στις όχθες του γειτονικού ποταμού Προύθου.

Το φασιστικό καθεστώς της Ρουμανίας, υπό τον στρατηγό Αντονέσκου, συνεργάστηκε με τους ναζί ενισχύοντας την εκστρατεία του Χίτλερ κατά της Σοβιετικής Ένωσης. Σε αντάλλαγμα η Ρουμανία έθεσε υπό τον έλεγχό της μία λωρίδα γης ανάμεσα στους ποταμούς Δνείστερο και Μπουγκ και ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 1941 να εκτοπίζει μαζικά Εβραίους από τις περιοχές της Μπουκοβίνα και της Βεσσαραβίας προς την Υπερδνειστερία –τμήμα της σημερινής Μολδαβίας. «Άνθρωποι από όλους τους τόπους της γύρω περιοχής στέλνονταν με τα πόδια στην Υπερδνειστερία χωρίς εξαιρέσεις», λέει ο Γιόζεφ Μπούρζουγκ. Πόσοι πνίγηκαν στον Δνείστερο, πόσοι πυροβολήθηκαν στις πορείες θανάτου, πόσοι έφθασαν στην Υπερδνειστερία και πόσοι πέθαναν εκεί δεν το γνωρίζουν με ακρίβεια ούτε οι ιστορικοί. Εκτιμήσεις κάνουν λόγο για μέχρι και 410.000 θύματα.

Μία έκθεση στο Εβραϊκό Μουσείο του Τσέρνοβιτς διηγείται την ιστορία της εβραϊκής κοινότητας της πόλης, η οποία μεγάλωνε διαρκώς από τον 19ο αι. Το Τσέρνοβιτς και η ευρύτερη περιοχή της Μπουκοβίνα ήταν ένας μικρός «παράδεισος» για τους Εβραίους. Μέχρι το 1941, όταν και ξεκίνησε ο εφιάλτης του εκτοπισμού. Από την πόλη και τις περιοχές σε μικρή ακτίνα γύρω από αυτήν περίπου 100.000 Εβραίοι εκτοπίστηκαν στην Υπερδνειστερία, λέει ο Γιόζεφ Μπούρζουγκ, ο οποίος βοήθησε στη συλλογή και καταγραφή ανθρώπινων μαρτυριών από επιζήσαντες της θηριωδίας.

Ιστορίες που έμειναν στο σκοτάδι

Τα βάσανα όσων κατόρθωσαν να βγουν ζωντανοί από τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης έχουν καταγραφεί κυρίως ως διηγήσεις του παρελθόντος. Η ιδιαιτερότητα των μαρτυριών των Εβραίων της Υπερδνειστερίας είναι ότι πρόκειται για χρονικά άμεσες αποτυπώσεις της ανείπωτης βίας που έζησαν εκεί και μάλιστα από πρώτο χέρι. Ο ιστορικός Σέρχι Όσατσουκ ανακάλυψε ξεχασμένα στο ιστορικό αρχείο του Τσέρνοβιτς 213 γράμματα, τα οποία γράφτηκαν στο τέλος του 1941 από φυλακισμένους των στρατοπέδων συγκέντρωσης της Υπεδνειστερίας.

Στις 11 Οκτωβρίου του 1941 δόθηκε διαταγή να συγκεντρωθεί το σύνολο των Εβραίων της πόλης εντός 24 ωρών στην πιο φτωχή συνοικία της. Όπως αποδείχτηκε, αυτό το γκέτο ήταν απλά ένα σημείο συνάθροισης από όπου δύο ημέρες αργότερα ξεκίνησε ο μαζικός εκτοπισμός. Μετά τη συντριβή της Βέρμαχτ στο Στάλινγκραντ (1942/1943), μειώθηκε η ένταση των εκτοπισμών και διώξεων εναντίον των Εβραίων. Στις αρχές του Μαρτίου του 1944 τα σοβιετικά στρατεύματα κατέλαβαν την Υπερδνειστερία και στο τέλος του μήνα την ευρύτερη περιοχή της Μπουκοβίνα. Οι ιστορίες εκείνων που πέθαναν αλλά και όσων επέζησαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Υπερδνειστερίας δεν έχουν γίνει μέχρι σήμερα ευρύτερα γνωστές.

Birgit Görtz / Άρης Καλτιριμτζής

Υπεύθ. σύνταξης: Σπύρος Μοσκόβου