Πριν από λίγες εβδομάδες, μέσα στην οχλαγωγία των πολέμων, μια σημαντική ημερομηνία για την Ευρώπη των τεχνών και των γραμμάτων πέρασε σε δεύτερη μοίρα πίσω από τις «μεγάλες» ειδήσεις.

Στις 21 Ιουνίου 1985, ο τότε Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Χρήστος Σαρτζετάκης, κήρυξε επίσημα την Αθήνα πρώτη Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης.

Η απόφαση για τη δημιουργία του θεσμού είχε ληφθεί το 1983, κατά τη διάρκεια ευρωπαϊκού Συμβουλίου Κορυφής. Το καλοκαιρινό φεστιβάλ σηματοδότησε την έναρξη ενός θεσμού που σταδιακά εξελίχθηκε σε στρατηγικό εργαλείο πολιτιστικής πολιτικής της σύγχρονης Ευρώπης.

Όπως εξηγεί ο πολιτικός επιστήμονας Γιούργκεν Μίταγκ από το Πανεπιστήμιο της Κολωνίας, «η ιδέα πήγασε κατά κύριο λόγο από την τότε Ελληνίδα υπουργό Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη και τον Γάλλο ομόλογό της, Ζακ Λανγκ». Στόχος ήταν «να ενισχυθεί η ευρωπαϊκή ταυτότητα μέσω της πολιτιστικής συνεργασίας».

Η αστική αναγέννηση στο επίκεντρο

Μετά την Αθήνα ακολούθησαν πόλεις όπως η Φλωρεντία (1986), το Άμστερνταμ (1987), το Δυτικό Βερολίνο (1988) και το Παρίσι (1989). Η πρώτη φάση του θεσμού, κατά τη δεκαετία του 1980 χαρακτηρίστηκε από εκδηλώσεις με έμφαση στην υψηλή τέχνη. 

Στα επόμενα χρόνια, όμως, το περιεχόμενο και ο ρόλος του άρχισαν να μεταβάλλονται. «Τη δεκαετία του 1990, πόλεις με βιομηχανικό ή λιμενικό παρελθόν, όπως η Γλασκώβη και η Αμβέρσα, δεν αξιοποίησαν πλέον τον τίτλο μόνο για πολιτιστικά γεγονότα κύρους, αλλά και ως καταλύτη για τον αστικό μετασχηματισμό τους», τονίζει ο Μίταγκ. 

Από τότε ο θεσμός χρησιμοποιείται για την αναζωογόνηση περιοχών, για την ενίσχυση του τουρισμού και την ανάδειξη της τοπικής ταυτότητας. 

 Για την Ελλάδα σημαντικές ημερομηνίες είναι δύο: το 1997 με Πολιτιστική Πρωτεύουσα τη Θεσσαλονίκη και το 2023 με την Ελευσίνα.

«Η Πολιτιστική Πρωτεύουσα έχει εξελιχθεί σε στρατηγικό εργαλείο αστικής ανάπτυξης», επισημαίνει και συνεχίζει: Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση είναι αυτή της κοιλάδας Ρουρ το 2010, όπου υπό την «ηγεσία» του Έσσεν, ολόκληρη η περιοχή μετατράπηκε σε πολιτιστική μητρόπολη».

Ισορροπία και συμμετοχή

Ο Μίταγκ σημειώνει ότι «πρέπει κάθε φορά να επαναπροσδιορίζεται η ισορροπία ανάμεσα στην πολιτιστική και την ευρωπαϊκή καινοτομία, τη βιώσιμη αστική ανάπτυξη και τη συμμετοχή των τοπικών κοινωνιών».

Η διαδικασία επιλογής των πόλεων είναι πλέον πιο σύνθετη. Από το 2000 και έπειτα,ο τίτλος απονέμεται συνήθως σε δύο ή και τρεις πόλεις κάθε χρόνο, ενώ από το 2020 μπορούν να συμμετέχουν και πόλεις από υποψήφιες προς ένταξη χώρες ή από κράτη της ΕΖΕΣ (Eυρωπαϊκή Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών).

Ελληνική έμπνευση με διαχρονική αξία

Σαράντα χρόνια μετά, η πρωτοβουλία που ξεκίνησε από την Αθήνα και τη Μελίνα Μερκούρη παραμένει ισχυρό σύμβολο ενότητας, πολιτισμού και ευρωπαϊκής εξωστρέφειας. Η Ευρώπη συνεχίζει να επενδύει στον πολιτισμό ως μέσο σύνδεσης, ταυτότητας και αλλαγής.

Η Μερκούρη, βαθιά πολιτικοποιημένη, υπερασπίστηκε τον πολιτισμό ως δύναμη αντίστασης και δημιουργίας. Στην εξορία κατά τη διάρκεια της Χούντας, απώλεσε την ελληνική ιθαγένεια αλλά όχι τη βαθιά ελληνική φωνή της.

Η περίφημη δήλωσή της προς τον Παττακό την εποχή της δικτατορίας, «Γεννήθηκα Ελληνίδα και θα πεθάνω Ελληνίδα», συμπυκνώνει την προσήλωσή της στις αξίες που υπηρέτησε και στον θεσμό που οραματίστηκε.

Επιμέλεια: Ιωσηφίνα Τσαγκαλίδου