Στις 5 Ιανουαρίου 1968 ο Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ εξελέγη γενικός γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος Τσεχοσλοβακίας. Τότε ξεκίνησε μια δραματική διαδικασία φιλελευθεροποίησης στο ολοκληρωτικό κράτος. Παρότι η Άνοιξη της Πράγας καταπνίγηκε εν τέλει από τα ρωσικά στρατεύματα, το κίνημα αυτό έδωσε σε πολλούς Τσέχους και Σλοβάκους δύο δεκαετίες μετά την επιβολή του κομμουνισμού την αίσθηση ότι ένα καλύτερο μέλλον είναι εφικτό.

«Μπορούσε κανείς πραγματικά να νιώσει ότι μετά την εκλογή του Ντούμπτσεκ άρχισε να πνέει ένας φρέσκος άνεμος», λέει η Μάρτα Κουμπίσοβα, η οποία ήταν τον Ιανουάριο του 1968 μέλος του διάσημου ποπ συγκροτήματος Golden Kids και έγινε ένα από τα σύμβολα της Άνοιξης της Πράγας. «Ήταν μια αξέχαστη, θαυμάσια περίοδος. Οι άνθρωποι μπορούσαν να αναπνεύσουν ελεύθερα και είχαν την αίσθηση ότι μετά από 20 χρόνια συνέβη επιτέλους κάτι καλό και χαρμόσυνο».

«Σοσιαλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο»

Η πολιτική άνοδος του Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ δεν ήταν βεβαίως η μόνη εξέλιξη που άνοιξε τον δρόμο για την Άνοιξη της Πράγας, επισημαίνει ο ιστορικός Πετρ Μπλάζεκ. Κατά τη γνώμη του οι διεργασίες προς αυτήν την κατεύθυνση είχαν ξεκινήσει ήδη το 1956, όταν ο σοβιετικός ηγέτης Νικίτα Χρουστσόφ καταδίκασε την πολιτική του προκατόχου του, Ιωσήφ Στάλιν. Ακολούθησε η απελευθέρωση πολλών πολιτικών κρατουμένων στην Τσεχοσλοβακία στις αρχές της δεκαετίας του 1960, μια συσπείρωση συγγραφέων το 1967, οι οποίοι διατύπωναν την αντίθεσή τους απέναντι στο καθεστώς, ενώ η εξαιρετικά ασθενής οικονομία «κραύγαζε» για μεταρρυθμίσεις.

Ο Αλ. Ντούμπτσεκ, που είχε περάσει μέρος της παιδικής του ηλικίας στη Σοβιετική Ένωση, αντικατέστησε τον σκληροπυρηνικό Άντονιν Νοβότνι στην ηγεσία –οι διαφορές μεταξύ των δύο πολιτικών ήταν αξιοσημείωτες. «Ο Ντούμπτσεκ είχε έναν πολύ πιο ανοιχτό τρόπο προσέγγισης των ζητημάτων και ήταν γνωστός στην κοινή γνώμη ως χαμογελαστός πολιτικός», λέει ο Πετρ Μπλάζεκ. Ως πολιτικό εφαλτήριο για τον ίδιο λειτούργησε το σύνθημα «σοσιαλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο», το οποίο συνόψιζε τα μεταρρυθμιστικά του σχέδια και έγινε γνωστό σε όλον τον κόσμο.

«Ο "σοσιαλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο" ηχούσε υπέροχα, αλλά εκείνη τη χρονική στιγμή είχα ήδη εμπειρίες από επαφές με κομμουνιστές και έτσι δεν σκέφτηκα πολύ τι πραγματικά μπορούσε να σημαίνει».

Ο ιστορικός Γιαν Άνταμετς θεωρεί ότι το συγκεκριμένο σύνθημα είναι «ένα πραγματικά καλό παράδειγμα πολιτικού μάρκετινγκ» και επισημαίνει ότι ήταν τόσο ασαφές ώστε επέτρεπε ποικίλες ερμηνείες: από μια κομμουνιστική δικτατορία με «ανθρώπινες πτυχές» έως και μια φιλελεύθερη δημοκρατία με σοσιαλιστικά στοιχεία.

Τέλος της λογοκρισίας

Αποτελεί ακόμη επίμαχο θέμα μεταξύ των ιστορικών εάν ο Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ ηγήθηκε πραγματικά της Άνοιξης της Πράγας ή αν συμπαρασύρθηκε από τα γεγονότα που συνέβαιναν στο περιβάλλον του, επισημαίνει ο Γιαν Άνταμετς. Κατά τη γνώμη του ιστορικού, οι στόχοι του Ντούμπτσεκ και των άλλων πολιτικών της μεταρρυθμιστικής πτέρυγας των κομμουνιστών της Τσεχοσλοβακίας δεν ήταν τόσο φιλόδοξοι.

Η πιο ριζοσπαστική αλλαγή που έγινε επί θητείας Ντούμπτσεκ ήταν η κατάργηση ενός βασικού πυλώνα του κομμουνιστικού καθεστώτος: της λογοκρισίας. Αυτό το βήμα τον Απρίλιο του 1968 επρόκειτο να παίξει αργότερα καθοριστικό ρόλο στην πολιτική πτώση του κομμουνιστή ηγέτη.

Κάθε μήνα που περνούσε τα αιτήματα του λαού για πολιτική αλλαγή διατυπώνονταν ολοένα και πιο ανοιχτά. Και τα στελέχη του Τσεχοσλοβακικού Κομμουνιστικού Κόμματος ήταν ανήσυχα. Στις 21 Αυγούστου 1968 στρατεύματα κρατών του Συμφώνου της Βαρσοβίας υπό την ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης εισέβαλαν στην Τσεχοσλοβακία και κατέπνιξαν την Άνοιξη της Πράγας. Τότε ξεκίνησαν δύο δεκαετίες σοβιετικής κατοχής.

Η Άνοιξη της Πράγας διήρκεσε λίγο περισσότερο από επτά μήνες και τελείωσε με πολλές ραγισμένες καρδιές και ένα κύμα εξόδου πολιτών από τη χώρα. Όμως αυτή η σύντομη πρόγευση ελευθερίας ήταν αρκετή για να διατηρήσει ζωντανή την ελπίδα ότι ο κομμουνισμός θα αποτελούσε κάποια μέρα παρελθόν, σχολιάζει η Μάρτα Κουμπίσοβα.

Ίαν Ουίλογκμπι, Πράγα / Άρης Καλτιριμτζής