آیا خاورمیانه در مسیر ایجاد «ناتوی اسلامی» است؟
۱۴۰۴ مهر ۳, پنجشنبه
گزارش رسانه‌ها در مورد حمله اسرائيل به دوحه می‌رساند که حدود ۱۰ جنگنده این کشور به تاریخ نهم سپتمبر بر فراز دریای سرخ پرواز کردند و از آنجا موشک‌ها را به مقصد محل بود و باش اعضای رهبری حماس در دوحه شلیک کردند تا در زمان شلیک در حریم هوایی کدام کشور دیگر نباشند.
در این روش، موشک‌های بالستیک ابتدا به اتموسفیر بالایی زمین و یا حتی ماورای جو زمین می‌رود و سپس دوباره برمی‌گردد. هدف این حمله اسرائیل اعضای ارشد گروه شبه‌نظامی حماس بودند که مذاکرات در مورد آتش‌بس احتمالی در جنگ غزه را در دوحه پایتخت قطر به پیش می‌برند. در این حمله شش تن کشته شدند، اما ظاهراَ کسانی که اسرائیل آن‌ها را هدف گرفته بود جان سالم بردند.
از آنجایی که شلیک موشک‌ها غیرمنتظره و به این شکل صورت گرفت، قطر کار زیادی برای دفاع از خود انجام داده نتوانست. در حال حاضر یکی از مهم‌ترین تدابیر امنیتی قطر در برابر اسرائیل هیچ ارتباطی با سیستم‌های دفاع موشکی پیچیده ندارد. ایالات متحده امریکا به عنوان بزرگ‌ترین متحد اسرائیل بزرگ‌ترین پایگاه نظامی خود در منطقه را در قطر دارد و به این کشور وضعیت «متحد بزرگ خارج از ناتو» داده است. اما این اتحاد ظاهراَ نتوانسته مانع حمله اسرائیل به دوحه شود.
کاهش اعتماد به امریکا
کریستین دیوان، محقق در انستیتوت کشورهای عربی خلیج فارس در واشنگتن، اندکی بعد از این حمله نوشت: «این حمله اسرائيل مفروضات [کشورهای] خلیج نسبت به ارتباط شان با امریکا را تکان داد و آن‌ها را به هم نزدیک‌تر می‌کند.»
او افزود: «این پادشاهی‌های غنی از نفت بسیار زیاد شبیه هم هستند... چنین حمله‌ای مستقیم به حق حاکمیت و امنیت فرضی آن‌ها منجر به نفرت همه آن‌ها می‌شود.»
صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید!
صنم وکیل، رئيس بخش خاورمیانه و شمال افریقا در مرکز تحقیقاتی چتم هاوس در نوشته‌ای برای روزنامه گاردین نوشت که در نتیجه این وضعیت، «حاکمان خلیج در پی استقلال استراتژیک بزرگ‌تر می‌شوند و به صورت فزاینده مصمم می‌شوند که از خطرات وابستگی به ایالات متحده جلوگیری کنند.»
به این دلیل است که در هفته‌های اخیر بحث‌های فزاینده‌ای در مورد تشکیل یک ائتلاف دفاعی کشورهای اسلامی و عربی شبیه پیمان اتلانتیک شمالی (ناتو) جریان دارد که برخی از آن به عنوان «ناتوی اسلامی» یاد کرده اند.
در یک جلسه اضطراری اتحادیه عرب و سازمان همکاری اسلامی که پس از این حمله در دوحه برگزار شد، مقام‌های مصر یک نیروی مشترک شبیه ناتو را برای کشورهای عربی پیشنهاد کردند. محمد شیاع السودانی، نخست وزیر عراق نیز در سخنرانی خود در این جلسه خواستار رویکرد جمعی برای امنیت منطقه‌ای شد. شش عضو شورای همکاری خلیج‌فارس - بحرین، کویت، عمان، قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی - گفتند که میکانیسمی را در توافقنامه مشترک دفاعی که ابتدا در سال ۲۰۰۰ امضا شد، فعال خواهند کرد که می‌گوید حمله به یک کشور عضو، حمله به همه کشورهای عضو نگریسته می‌شود.
این جمله‌بندی شبیه ماده پنجم منشور ناتو در مورد دفاع جمعی است.
به دنبال این نشست اضطراری، جلسه وزیران دفاع این کشورها در دوحه برگزار شد که در آن در مورد تقویت تشریک اطلاعات استخباراتی و گزارش‌دهی در مورد وضعیت هوایی، و تسریع تلاش‌ها برای ایجاد یک سیستم منطقه‌ای هشدار موشک‌های بالستیک توافق صورت گرفت. همچنین طرح‌هایی برای مانورهای مشترک نظامی نیز اعلام شد.
در همان هفته عربستان سعودی از امضای «توافقنامه استراتژیک دفاع دوجانبه» با پاکستان خبر داد. دو کشور اعلام کردند که «تعرض به هر یکی از این دو کشور تجاوز به هر دو کشور تلقی خواهد شد.»
آیا این شروع «ناتوی اسلامی» است؟
چنین به نظر می‌رسد که این تلاش‌ها در مسیر ایجاد نوعی «ناتوی اسلامی» است، اما ناظران می‌گویند که واقعیت‌ها متفاوت است.
اندرئاس کریگ، استاد دانشکنده مطالعات امنیتی در کالج سلطنتی لندن می‌گوید: «ائتلافی شبیه ناتو به این خاطر غیر واقع‌بینانه است که چنین ائتلافی کشورهای حاشیه خلیج را به جنگ‌های مرتبط می‌سازد که برای منافع خود اساسی نمی‌دانند.»
با وجود این، یک نکته واضح است که بعد از حمله اسرائیل به دوحه، وضعیت در حال تغییر است.
کریگ توضیح می‌دهد که امنیت کشورهای عربی حوزه خلیج فارس برای مدت طولانی بر این منطق استوار بود که به جوانب دیگر پول و امکانات می‌دادند تا محافظت فراهم کنند: «بعد از حمله دوحه این ذهنیت در حال تغییر است، اما به آهستگی.»
بیشتر بخوانید: رهبران کشورهای عربی و اسلامی خواستار اقدامات پیشگیرانه علیه اسرائیل شدند
چینسیا بیانکو، کارشناس خاور میانه در مرکز تحقیقاتی شورای روابط خارجی اروپا، می‌گوید که جهان به جای یک «ناتوی اسلامی» شاهد ائتلافی موسوم به «فارمت ۶+۲» خواهد بود. منظور از فارمت ۶ به علاوه ۲، شش کشور عضو شورای همکاری خلیج به علاوه ترکیه و مصر است.
بیانکو معتقد است که چنین فارمتی در حاشیه مجمع عمومی ملل متحد در نیویارک که در حال برگزاری است، مورد گفتگو قرار خواهد گرفت.
خانم بیانکو توضیح می‌دهد که «البته این در مورد ترتیباتی شبیه ماده پنجم [منشور ناتو] نخواهد بود»، زیرا تعهدات کشورهای حوزه خلیج فارس به یک‌دیگر مانند کشورهای عضو ناتو مستحکم نیست. او ادامه می‌دهد: «این بیشتر در مورد جمعی‌کردن مواضع امنیتی و دفاعی خواهد بود و احتمالاَ مهم‌تر از آن فرستادن پیام بازدارنده به اسرائیل خواهد بود.»
کمک نظامی از جاهای دیگر؟
کریگ نیز می‌گوید که فارمت ۶+۲ نسبت به ایده «ناتوی اسلامی» محتمل‌تر است. او می‌گوید که ترکیه «معتمدترین شریک غیرغربی برای کشورهای خلیج است که سربازان آن از سال ۲۰۱۷ به این سو در قطر مستقر اند و قابلیت واقعی تحرک سریع را در مواقع بحرانی دارد.»
مطالب ویدیویی را در صفحه یوتیوب ما ببینید!
به گفته او، «قضیه در مورد مصر کمی پیچیده‌تر است. این کشور ارتش بزرگ دارد، اما در پایتخت‌های برخی کشورهای خلیج نسبت به اعتماد کردن به این ارتش سوال‌هایی وجود دارد.»
کریگ و بیانکو هردو اتفاق نظر دارند که اگر ائتلافی چون فارمت ۶+۲ شکل هم بگیرد، این کار به آهستگی و بی‌سروصدا صورت خواهد گرفت.
بیشتر بخوانید: تحریم‌های نفتی و هوایی و کمک به مردم غزه؟ گزینه‌های کشورهای عربی در منازعه غزه
کریگ چنین پیش‌بینی می‌کند: «بسیاری تغییرات جدی در عقب صحنه صورت خواهد گرفت. ما اعلامیه‌های عامه، نشست‌های سران و مانورهای مشترک را خواهیم دید. اما کارهای مهم مانند شریک ساختن داده‌های رادارها، مدغم‌سازی سیستم‌های هشدار زودهنگام یا اعطای حقوق پایگاهی مخفی می‌مانند.»
این نیز ممکن است که کشورهای حوزه خلیج فارس که عمدتاَ وابسته به ایالات متحده امریکا هستند، تلاش کنند مناسبات دفاعی خود را با کشورهای دیگر گسترش بدهند.
صنم چنگیز، پژوهشگر مرکز تحقیقاتی خلیج در دانشگاه قطر به دویچه وله می‌گوید: «مطمئنا بازیگران دیگری مانند روسیه و چین وجود دارند که تمایل دارند جایگزین ایالات متحده شوند. اما این غیرمحتمل است که کدام بازیگر خارجی یک‌شبه جای ایالات متحده امریکا را بگیرد.»
بیانکو به این نظر است که این کشورهای عربی دست به چنین کاری نخواهند زد، زیر وابسته به تکنولوژی نظامی ایالات متحده امریکا هستند. به گونه مثال، قطر بعد از حمله اسرائیل به دوحه در پی اطمینان مجدد از ایالات متحده امریکا بود که هنوز متحد هم هستند.