«روس اوبرون اکسپورت»، شرکت دولتی تسلیحات در روسیه در ماه اپریل امسال از نخستین قرارداد فروش قایق های تهاجمی به یک کشور در صحرای بزرگ افریقا خبر داد. نام کشور خریدار این تجهیزات افشا نشده است. این نخستین قرارداد فروش تجهیزات نیروی دریایی ساخت روسیه به افریقا در ۲۰ سال اخیر است. هرچند این خبر در سطح بین المللی توجه زیادی را جلب نکرد،‌اما این تنها بخشی از یک سلسله برنامه های مشابه است. روسیه در مسیر کسب حضور در افریقاست و فروش تسلیحات نظامی خود به این قاره را افزایش داده است.

هرچند اتحاد جماهیر شوروی سابق یکی از تامین کنندگان اصلی اسلحه در افریقا بود، اما بعد از فروپاشی این اتحاد نقش روسیه در افریقا کم رنگ شد. تا سال ۲۰۰۰ میلادی روسیه دوباره مناسبات خود را تقویت کرد و در دو دهه اخیر به بزرگ ترین صادرکننده اسلحه به افریقا تبدیل شده است. آمار انستیتوت بین المللی تحقیقات صلح استکهلم (سیپری) نشان می دهد که فعلاً ۴۹ درصد مجموع صادرات به افریقا از سوی روسیه صورت می گیرد. دلیل آن هم این است که صادرات اسلحه روسیه به الجزایر شدیداً افزایش یافته است.

روسیه به افریقا چشم دوخته است

تا حالا کشور الجزایر دریافت کننده بیشترین مقدار اسلحه روسی در افریقاست و کشورهای مصر، سودان و آنگولا در جایگاه های بعدی قرار دارند. الکساندرا کویمووا، کارشناس بخش اسلحه و مصارف نظامی در سیپری به این باور است که شمار کشورهای افریقایی که از روسیه اسلحه خریداری می کنند در دو دهه اخیر افزایش یافته است. در سال های اول ۲۰۰۰ میلادی ۱۶ کشور افریقایی از روسیه اسلحه خریداری می کردند اما این شمار از ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۹ به ۲۱ کشور افزایش یافته است.

در اوایل سال ۲۰۱۵ روسیه به فروش تجهیزات به کشور غنی از نفت آنگولا شروع کرد که عمدتاً هواپیما ها و هلیکوپترهای جنگی بودند. حکومت آنگولا مناسبات طولانی با روسیه دارد که به زمان اتحاد جماهیر شووری سابق برمی گردد. روسیه در سال ۱۹۹۶ میلادی ۷۰ درصد از قرضه پنج میلیارد دالری آنگولا را عفو کرد. آنگولا به خاطر خریداری اسلحه و تجهیزات نظامی از اتحاد جماهیر شوروی سابق این مبلغ را بدهکار بود. به این ترتیب بعد از سه سال آنگولا به سومین خریدار بزرگ تجهیزات نظامی روسیه در افریقا تبدیل شد. آنگولا از کشورهای بلغاریا، روسیه سفید، ایتالیا و چین نیز سلاح خریداری می کند، اما به مقدار بسیار کم.

عین قضیه در مورد الجزایر، بزرگ ترین خریدار اسلحه و تجهیزات نظامی روسیه در افریقا، نیز دیده می شود. مناسبات عصر اتحاد جماهیر شوروی سابق به روسیه کمک کرد که قراردادهای خریداری اسلحه این کشور را در انحصار خود بگیرد و در سال ۲۰۰۶ همه قرضه ۵،۷ میلیارد دالری این کشور را بخشش کرد. در همان سال الجزایر قراردادی به ارزش ۷،۵ میلیارد دالر برای خریداری تجهیزات نظامی با روسیه امضا کرد.

پاول استرونسکی، محقق امور روسیه و ایورآسیا در بنیاد «موقوفه کارنگی برای صلح بین المللی» می گوید: «مقام های این کشورها به دلیل مناسبات دوران شوروی اساساً به روسیه چشم دوخته اند و مسکو نیز قادر بوده است که نفوذ خود را حفظ کند. در برخی موارد مانند الجزایر این (حفظ نفوذ) با بخشش قرضه ها صورت گرفته است و به برخی کشورهای دیگر وعده ساختن تاسیسات تعمیر [اسلحه] یا کارخانه و تاسیسات حفظ و مراقبت داده شده است.»

یافتن بازارهای جدید در مطابقت با دیدگاه جیوپولیتیکی

افزایش علاقمندی روسیه به افریقا تنها یک مساله اقتصادی نیست بلکه دلایل سیاسی و استراتژیک نیز دارد. روسیه به افریقا به عنوان یک شریک بالقوه برای دیدگاه نظم جهانی چندقطبی می نگرد.

استرونسکی این رویکرد روسیه را چنین توضیح می دهد: «توجه کمتر به اروپایی ها و حوزه ترانس اتلانتیک (دو سوی اقیانوس اطلس) و تمرکز بیشتر به قدرت ها و مناطق در حال ظهور.» او می گوید که به همین دلیل است که روسیه با کشورهایی چون زیمبابوه و سودان مناسبات ایجاد کرده است.

زیمبابوه از اوایل دهه ۲۰۰۰ به این سو مورد تحریم های مالی غرب قرار دارد. علیه دولت این کشور این اتهام وجود دارد که در زمان حکمروایی رئیس جمهور پیشین رابرت موگابه، مخالفان رئيس جمهور را مورد خشونت و شکنجه قرار داده و حتی کشته است. با وجود انتقادهای گسترده بین المللی از رابرت موگابه، روسیه در کنار زیمبابوه ایستاد. روسیه به همراه چین در سال ۲۰۰۸ قطعنامه شورای امنیت برای ممنوعیت فروش اسلحه به زیمبابوه را ویتو کرده و تحریم های کشورهای غربی را مورد انتقاد قرار دادند. روسیه اقلامی از مواد خام و کالاهای آماده از چوب و گندم گرفته تا واگن های قطار و وسایل الکترونیکی را به زیمبابوه صادر می کند. روسیه در عوض قهوه و تنباکو از زیمبابوه وارد می کند.

شرکت های روسی در استخراج معادن طلا و الماس زیمبابوه نیز شامل اند. گوگو دوبه، محقق در انستیتوت مطالعات امنیتی در پرتوریا می گوید که روسیه فعالیت های خود در استخراج معادن کولتان، طلا و الماس را در چندین کشور دیگر افریقایی نیز افزایش داده است.

مسکو برای نخستین بار در سال ۲۰۱۹ میزبان نشست سران روسیه-افریقا در شهر سوچی بود تا زمینه های افزایش همکاری ها جستجو گردد. ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در این نشست گفت: «تقویت مناسبات با کشورهای افریقایی یکی از اولویت های سیاست خارجی روسیه است.»

معاملات اسلحه در مرکز این نشست قرار داشت. هیئت های افریقایی به نمایشگاه های اسلحه و تجهیزات روسی دعوت شدند. این نمایشگاه ها بیانگر این بود که روسیه نمی خواهد تکنولوژی های جدید تسلیحاتی را به کشورهای افریقایی به فروش برساند بلکه روی تقویت مدل های پرتقاضای قبلی تمرکز دارد.

این تجهیزات نظامی شامل طیاره ، موشک، تانک، سیستم های دفاع هوایی و دستگاه های توپخانه ای می شوند. به گونه مثال الجزایر به تنهایی در دو دهه اخیر ۲۰۰ بال طیاره از روسیه خریداری کرده است که شامل هلیکوپترهای ترانسپورتی و جنگی و همچنین بمب افگن ها می شود. کشورهای الجزایر، بورکینافاسو، مصر، اتیوپیا، لیبیا و مراکش انواع مختلف موشک های زمین به هوای روسی را که برای تخریب طیاره ها و دفع موشک ها ساخته شده است، فرمایش داده اند. علاوه بر این،‌الجزایر بیش از ۵۰۰ عراده تانک و اوگاندا ۶۷ عراده تانک را در روسیه فرمایش داده اند.

ارزان و بدون پیش شرط های سیاسی

در اسناد استراتژی روسیه که برای عموم قابل دسترس است، افریقا به عنوان یک قاره بی ثبات تعریف شده است که با توجه به فعالیت گروه های تروریستی، تهدیدی را متوجه جامعه بین المللی می کند، خصوصا منطقه شمال افریقا. این اسناد بیانگر اهداف روسیه به تعامل با افریقا برای راه اندازی مناسبات پرمنفعت اقتصادی و تجارتی و همچنین حمایت از تدابیر جلوگیری از منازعه و بحران در این منطقه است.

این بی ثباتی متداوم بازار اسلحه را گرم می سازد و با توجه به تحریم های کشورهای غربی علیه روسیه به دلیل الحاق شبه جزیره کریمیا، افریقا برای این کشور یک بازار بزرگ بی انتهاست. افریقا قاره ای است که روسیه می تواند به صورت آزادانه یکی از اقلام مهم صادراتی خود یعنی اسلحه را در این قاره به فروش برساند. ۳۹ درصد درآمد صنعت دفاعی روسیه را تجارت اسلحه تشکیل می دهد.

ایرینا فیاتووا، پروفیسور تاریخ در مکتب عالی اقتصادی مسکو می گوید: «اسلحه روسی خوب است و در سطح جهانی به رسمیت شناخته شده است. اسلحه روسی همچنین ارزان تر است. دلیلی وجود ندارد که کشورهای افریقایی این اسلحه را خریداری نکنند.»

برعلاوه دیگر فروشندگان بزرگ اسلحه، معامله تسلیحاتی با روسیه پیش شرط های سیاسی یا حقوق بشری به همراه ندارد. در برخی موارد، خلای ناشی از توقف فروش اسلحه از سوی امریکایی ها و اروپایی ها توسط روسیه پر شده است.

به گونه مثال، در سال ۲۰۱۴ سربازان حکومت نایجریا به نقض حقوق بشر و بدرفتاری علیه مظنونین در جریان مبارزه علیه گروه بوکوحرام متهم شدند. در پی آن ایالات متحده امریکا انتقال هلیکوپترهای تهاجمی به این کشور را متوقف کرد، هرچند که توافقنامه آن قبلاً امضا شده بود. در همان سال نایجریا شش فروند هلیکوپتر جنگی «ام آی-۳۵ ام» را از روسیه سفارش داد و به دست آورد. عین قضیه در مورد مصر تکرار شد.

کویمووا می گوید که معاملات اسلحه با روسیه بسیار به سرعت در حرکت اند. هرگاه کشوری به اسلحه مشخص نیاز داشته باشد و روسیه نیز آن را داشته باشد، به سرعت آن را تحویل می دهد. از جانب گروه های حقوق بشری و جامعه مدنی فشاری بر توقف یا کنترول صادرات اسلحه وجود ندارد. صنعت دفاعی روسیه سری است و قانونی وجود ندارد که شرکت ها را به گزارش دهی از صادرات اسلحه مکلف سازد.

چین به عنوان رقیب روسیه در افریقا؟

فعلاً به نظر می رسد که روسیه از بابت بازار اسلحه خود در افریقا اطمینان خاطر دارد. اما تحلیلگران به این نظر اند که چین تبدیل به یک فروشنده بزرگ اسلحه به افریقا خواهد شد. فعلاً ۱۳ درصد اسلحه صادر شده به افریقا از جانب چین صورت می گیرد.

استرونسکی می گوید: «چین کیفیت و مقدار فروشات خود را بهبود بخشیده است. آن ها همچنان به مهندسی معکوس یا تجدید ساختار اسلحه روسی شروع کرده اند. روسیه از ۲۰۱۴ به این سو به عنوان بخشی از مناسبات فزاینده اش با چین تکنولوژی حساس نظامی را با این کشور شریک می سازد.»

این تحلیلگر می گوید که امروزه چین قادر است که هر گونه سلاح را خودش تولید و پیشکش کند: «چین به صورت عموم به عنوان یک صادرکننده اسلحه جایگاه خود را تقویت می بخشد و به شیوه مشابه روسیه با پیش شرط های اندک سیاسی اسلحه می فروشد.»

فیاتووا به این نظر نیست که چین تهدیدی برای فروشات اسلحه روسیه در افریقا باشد. او به این باور است که رقیبان اصلی روسیه در این عرصه ایالات متحده امریکا و فرانسه باقی می مانند. به گفته او، چین پیش از همه در افریقا به دنبال منافع اقتصادی است.

تاتیانا کوندراتنکو/ ع. ف.