شریف شکات در ۲۹ سال زندگی اش زندان های بسیاری را هم در فرانسه و هم در شهرهای کنستانس و فرایبورگ آلمان از داخل دیده بود. در اغلب موارد شکات به جرم سرقت از منازل محکوم شده بود.

اما این فرد خلافکار در پشت میله های زندان به تدریج به یک افراط گرا تبدیل شد. سازمان استخبارات فرانسه از سال ۲۰۱۵ دوسیه امنیتی به نام «فیش اس» برای او باز کرده بود. 

شکات  به تاریخ ۱۱ دسمبر سال ۲۰۱۸ بر بازار عید کریسمس در شهر استراسبورگ حمله کرد. طی این حمله پنج تن کشته شدند. نیروهای امنیتی او را دو روز بعد به قتل رساندند. گروه «داعش» پس از  مرگ شکات، او را یکی از «سربازان» خود خواند.

پیش از قضیه شکات هم معلوم بود که شمار بسیاری از زندانیان مستعد پذیرش افکار افراط گرایانه هستند. 

یکی از کارمندان اداره فدرال محافظت از قانون اساسی آلمان در ایالت هسن در سال ۲۰۱۵ به روزنامه فرانکفورتر الگماینه سایتونگ در مورد افراط گرایی در زندان ها گفته بود: «یک سلفی به زندان انداخته می شود، پنج سلفی دیگر زندان را ترک می کنند».

۱۱۶ تن از ۷۵۰ فردی که از سوی اداره مبارزه با جرائم در آلمان به حیث «خطری برای جامعه» دسته بندی شده اند، بنا بر اطلاعات این اداره در زندان های آلمان دوره حبس شان را می گذرانند. 

برای این که این افراد و زندانیان دیگر افکار افراط گرایانه شان را در زندان اشاعه ندهند و در صورت امکان این افکار را به کنار بگذارند، در همه ۱۶ ایالت آلمان برنامه هایی برای  افراط زدایی و جلوگیری از افراط گرایی در پشت میله های زندان وجود دارد.

تشویق به فکر کردن

«شبکه جلوگیری از خشونت» که در برلین مستقر است، در هشت ایالت آلمان در این زمینه تلاش می کند.  کارمندان این انجمن در شش ایالت برنامه سه گانه پیشگیری، ادامه تحصیل و افراط زدایی را پیاده می کنند.

توماس موکه، مدیرکل «شبکه جلوگیری از خشونت» به دویچه وله گفت: «براساس تجربیات ما امکان ایجاد روابط کاری (با زندانیان) وجود دارد...ما طی پروسه طولانی مشاوره این انسان ها را به مرحله ای می رسانیم که خودشان مستقلانه فکر کنند و (کورکورانه) از هر ایدیولوژی که بر سر راهشان سبز شد، پیروی نکنند». 

برخی از کارمندان مسئول تعلیم و تربیه در «شبکه جلوگیری از خشونت» مسلمانان مذهبی هستند. به گفته موکه «وقتی که برای نخستین بار با زندانی ارتباط برقرار می کنیم، خیلی مهم است که فرد مقابل (برای او) آدم مورد علاقه باشد».

او در ادامه گفت، برخی از زندانیان ترجیح می دهند که با یک فرد مذهبی ارتباط برقرار کنند، برای برخی دیگر مهم است که فرد مقابل شان به خدا اعتقاد نداشته باشد.

بر بنیاد یک کار تحقیقاتی مبارزه با جرائم در آلمان که در سال  ۲۰۱۷ انجام شد، پیشگیری و افراط زدایی وقتی موفقانه است که امکانات و اقدامات عرضه شده متنوع بوده و برای زندانی مانوس و قابل استفاده باشد. به این خاطر «شبکه پیشگیری از خشونت» گروه های دو نفره به زندان می فرستد.

این گروه های دو نفره اغلب با گروه های هشت نفره زندانیان کار می کنند. در موارد پیچیده تر آن ها فقط برای یک زندانی جلسات مشاوره برگزار می کنند. 

هدف از برگزاری جلسات مشاوره این است که زندانیان با مرور سرگذشت شان متوجه شوند، چه حادثه ای روال عادی زندگی شان را برهم زده و چرا آن ها در یک مرحله مشخص، مستعد پذیرش افکار افراطی بوده اند. موکه، مدیرکل «شبکه پیشگیری از خشونت» گفت: «در صورتی که کسی از یک ایدیولوژی پیروی می کند که در آن حق زندگی افراد دیگر (با عقاید متفاوت) رد می شود و ما متوجه شک و تردید فرد زندانی شویم، در اغلب موارد لحظه ای فرا می رسد که این فرد می گوید، آرزوی داشتن یک زندگی عادی را دارد و بعد ما در این لحظه سعی می کنیم با او همکاری کنیم».

در زندانیانی که این دوره آموزشی را می گذرانند در اغلب موارد انگیزه ای برای تغییرات در زندگی شان ایجاد می شود، حتی اگر آن ها این دوره آموزشی را به دلایل دیگری آغاز کرده باشند.

این زندانیان فقط زمانی می توانند زودتر از موعد مقرر آزاد شوند که ثابت شود در طرز فکرشان تغییراتی ایجاد شده است.

زندگی پس از زندان

وقتی که یک زندانی دوره مجازاتش را به پایان برساند، می تواند از میان این گروه دو نفره ای که به او مشاوره می دهند، یکی را برای ادامه رسیدگی انتخاب کند که با او ۶ تا ۱۲ ماه دیگر و در صورت لزوم مدت زمان طولانی تر از این همکاری می کند.

موکه می گوید، ادغام مجدد در جامعه کار آسانی نیست: «به طور مثال در صورتی که معلوم شود که آن ها در یک منطقه جنگی بوده اند، امکان یادگیری یک مسلک و یا پیدا کردن کار، دشوار می شود. به این گروه از زندانیان سابق باید پس از آزادی از زندان، مدت طولانی و به طور بسیار فشرده رسیدگی شود تا آن ها راهی برای بازگشت به جامعه بیابند». به گفته مدیرکل انجمن «شبکه پیشگیری از خشونت» در مسیر افراط زدایی خطر ناکامی وجود دارد. اما این انجمن تا به حال برای جلوگیری از این که زندانیان خود یا دیگران را به خطر بیاندازند، در مسیر درستی پیش می رود.

شمار زندانیانی که همکاری با انجمن نام برده را قطع می کنند، بیشتر از دو درصد نیست. موکه در ادامه مصاحبه با دویچه وله گفت: «بیشتر آن ها برای پیشبرد این پروسه (افراط زدایی) همکاری می کنند و از امکان مشاوره پس از گذراندن دوران محکومیت نیز استفاده می کنند».

اما او می افزاید، نباید در این زمینه بیش از حد توقع داشته باشیم: «بدیهی است که ما در همه موارد موفق نخواهیم شد...اما اگر هیچ کاری نکنیم، آتشی روشن خواهد شد که خشک و تر را باهم خواهد سوختاند».

افزایش شمار اسلام گرایان

شمار زندانیان اسلام گرا رو به افزایش است. به طور مثال در ایالت بادن وورتمبرگ، تا اواسط سال ۲۰۱۶، تعداد آن ها یک رقمی بود، اما حالا به گفته وزارت عدلیه این ایالت در شهر اشتوتگارت، تعداد زندانیان اسلام گرا به ۴۱ تن افزایش یافته است.

اما گفته می شود که فقط دو تن از آن ها به خاطر ارتکاب جرائم با انگیزه های اسلام گرایانه محکوم شده اند و  ۱۳ تن دیگر به این دلیل هنوز در بازداشتگاه به سر می برند. باقی این ۴۱ تن به خاطر ارتکاب جرائم دیگر زندانی هستند و به ظن داشتن مواضع اسلام گرایانه تحت نظر قرار دارند. 

در کنار «شبکه پیشگیری از خشونت» یک مرکز دیگر به نام «کونکس» نیز به فعالیت مشغول است.

یک سخنگوی وزارت عدلیه ایالت بادن وورتمبرگ به دویچه وله گفت که «پس از ارزیابی های مثبت همه جوانب» بر امکانات مالی این مرکز برای پیشبرد برنامه هایش افزوده می شود.

در حال حاضر نمی توان تاثیر نهایی این تلاش ها برای افراط زدایی را ارزیابی کرد. موفقیت در این مسیر فقط به طور محدود قابل ارزیابی است و شمار اشخاصی هم که به خاطر فعالیت های افراطی اسلام گرایانه محکوم شده اند، ناچیز است. 

به همان دلیل ارزیابی موفقیت برنامه های پیشگیری و افراط زدایی در هامبورگ هم دشوار است.

سخنگوی وزارت عدلیه افزود: «به هر حال ما تا به حال متوجه هیچ زندانی نشده ایم که در طول حبس افراطی شده باشد و یا این که زندان های هامبورگ به محل جلب و جذب زندانیان توسط گروه های افراطی تبدیل شده باشد». در حال حاضر در هامبورگ  ۹ تن که به حیث افراطی شناسایی شده اند، در زندان به سر می برند.

رومان پوزیک، رئیس محکمه عالی ایالتی فرانکفورت در اواخر سال گذشته واضح تر دراین باره سخن زد. در اعلامیه مطبوعاتی پوزیک آمده است: «با اجرای حکم، محکومان از همفکران اسلام گرایشان جدا می شوند و دیگر در معرض تبلیغات منفی آن ها قرار نمی گیرند».

او افزود که انجمن «پیشگیری از خشونت» در کارش موفق است و از سال۲۰۱۰ در ایالت هسن، حتی یک تن از اسلام گرایانی که دوره بازداشت شان را به پایان رسانده اند، به عقب بازنگشته اند. 

داوید ال/م. ا.