احمد بالیامز ۳۶ ساله از ۱۰ سال به این سو «آتئیست» یا خداناباور است. او می گوید: «در ترکیه یک جبر دینی وجود دارد که همواره شمار زیادی از انسان ها را می آزارد. آنها می پرسند که آیا اسلام واقعی همین است؟ وقتی ما به سیاستی می نگریم که قدرتمندان پیگیری می کنند، می بینم که آنها نخستین عصر اسلام را الگو قرار می دهند. بنا بر این، آنچه ما تجربه می کنیم، اسلام در شکل اولیه آن است.»

این آتئیست می افزاید: «من از یک خانواده نسبتاَ مذهبی هستم. روزه گرفتن و نماز خواندن در خانواده ما عادی بود.»

نقش فرهنگی اسلام

این جوان تنها آتئیست در ترکیه نیست. براساس یک همه پرسی انیستیوت کوندا، که موسسه معتبر در سنجش افکار عمومی است، در ترکیه رقم افرادی که خود را آتئیست می خوانند، روز تا روز افزایش می یابد. بنا بر گزارش این مؤسسه تحقیقاتی، تعداد این افراد در یک دهه اخیر سه برابر افزایش یافته و تعداد آنانی که خود را معتقد به اسلام می دانند، از ۵۵ درصد به ۵۱ درصد کاهش یافته اند.

این درحالیست که حلقات محافظه کار ادعا دارند که ۹۹ درصد جمعیت ترکیه را مسلمانان تشکیل می دهند. همچنان وزارت امور دینی ترکیه موسوم به "دیانت" نیز سال ۲۰۱۴ ضمن گزارشی تأکید کرده بود که  ۹۹،۲ درصد جمعیت ترکیه را مسلمانان تشکیل می دهند.اما اکنون نتیجه پژوهش های اخیر مباحث شدیدی را در ترکیه سبب شده است.

کمال چیلیک، یک تن از دانشمندان مسایل مذهبی در ارتباط به نتیجه این مطالعات، آن را طبعیی خواند. به باور این دانشمند ترکی درست است که ۹۹ درصد جمعیت ترکیه را مسلمانان تشکیل می دهند، اما مذهب برای اکثر مردم فقط نقش فرهنگی و اجتماعی دارد، یعنی اینکه آنان مسلمان فرهنگی اند، نه کسانی که آداب دینی را روزمره ادا کنند.

چیلیک جمعیت ترکیه را فقط در میان آتئیست ها و مومنان تقسیم نمی کند، بلکه به باور او در میان معتقدان به دین نیز تفاوت هایی وجود دارند. به گفته چیلیک ظاهراً یک فرد مذهبی به شخصی می گویند که به گونه منظم نماز و عبادات خود را انجام بدهد، به حج برود و یا هم چادر بپوشد.

اما به گفته او اسلام فراتر از تشریفات و رسوم مذهبی می باشد. یعنی اینکه مذهبی بودن و نبودن یک فرد باید از این وجه دیده شود که یک زن و مرد مذهبی تا چه اندازه از ارزش های مشخص اخلاقی و حقوق بشر نمایندگی می کند. بنابراین به گفته چیلیک، "اگر مسلمانان را فقط به افرادی محدود نماییم که عبادات مذهبی را انجام می دهند، فکر می کنم بیش از ۶۰ درصد مردم را نمی توانیم در این چوکات قید کنیم."

عبادت به عنوان تعظیم در برابر قدرت

با توجه به تحقیقات و نظرخواهی ای که اخیراً در این زمینه انجام یافته اند، این دانشمند علوم گفت: "اکثریت مسلمانان ساکن ترکیه، مسلمانانی شبیه قرن هفتم در دوره بنی امیه می باشند. عبادت براساس موازین قرآنی به مفهوم ایستادگی در برابر بیعدالتی است؛ اما در زمان بنی امیه عبادت نشانه تعظیم به سلطان، اطاعت و فرمانبرداری از حکومت و نیروی حاکم بود."   

چیلیک تأکید می کند که در واقع عبادت باید فقط در برابر خدا و برای خدا صورت گیرد، اما این دانشمند علوم به صراحت می گوید که در ترکیه چنین نیست و می افزاید: "ادای منظم نماز منظم به تبارز فرامانبرداری از قدرت سیاسی حاکم مبدل شده است. حتی در مساجد نیز بار بار دیده شده است که واعظان سیاست های حکومت را با سخنرانی های خود منعکس می کنند." چیلیک با استدلال بر معیارهای حقوق بشر، وجدان و منطق می گوید: "رفتار شماری از آتئیست ها به تناسب خیلی از مسلمانان، منطقی تر و اخلاقی تر می باشد."

به گفته چیلیک، رجب طیب اردوغان و همراهان او از ۱۶ سال به اینسو در ترکیه حکومت می کنند؛ کسانی که برای سیاست های خود استدلال مذهبی می آورند. اما آیا مردم نیز زیر چنین شرایطی مذهبی می شوند؟ چیلیک می گوید‌نه: "مردم در برابر برداشت رایج از دین، فرقه ها، اجتماعات مذهبی و وزارت امور دینی قرار می گیرند. بنابراین می توان گفت که همین استقامت مردم در برابر قدرت حاکم سبب شده است که بیشترین افراد خود را آتئیست بخوانند.»

نتیجه معکوس مذهبی سازی جامعه

سیلین اوزکُهِن، سردبیر اتحادیه آتئیست های ترکیه نیز با تصدیق اظهارات چیلیک افزود که اردوغان با این امید که بتواند یک نسل مذهبی از خود برجا بگذارد، فشار بر مردم را در این زمینه تشدید بخشیده است.

خانم اوزکُهِن در ادامه گفت: "علاوه بر این در این اواخر فرقه ها و اجتماعات مذهبی برای تثبیت ادعاهای خود، در میان هم بحث و گفتگو می کنند. ما همیشه گفته ایم که در کشور نباید توسط اجتماعات مذهبی حکومت شود؛ زیرا این وضعیت سبب می شود که مردم در زمینه مذهب تردید پیدا کنند و به اته ئیسم هومانیستی رو آورند."

خانم سیلین اوزکُهِن با اشاره به کودتای نافرجام سال ۲۰۱۶ گفت که دست کم این کودتا براساس فهم حکومت ترکیه، کودتایی بود که توسط هواداران واعظ دینی فتح الله گولن، یکی از نزدیکان سابق اردوغان صورت گرفته بود. به این ترتیب به گفته خانم اوزکُهِن مذهبیون در برابر هم قرار گرفتند که پیامد آن موجی از بیداد و سرکوب بود. او افزود: "مردم این وضعیت را درک می کنند، بنابراین از مذهبی ها فاصله گرفته و در صورتی که به طور منطقی بیشتر فکر کنند، به اته ئیسم رو می آورند."

خانم اوزکُهِن با خوشبینی گفت: "مردم امروز شجاع تر شده اند و به راحتی می گویند که آتئیست هستند." با آنهم آنان در ترکیه تحت فشار اجتماعی قرار دارند آنچه که به باور سیلین اوزکُهِن مرتبط به سیاست می باشد. او می گوید: "در این میان، فشارها از نواحی و مساجد منشاء می گیرند. این که در سال ۲۰۱۹ هنوز هم مذهب یکی از مضامین اجباری در مکاتب است، خودش یکی از نمونه های واضح این مسأله می باشد."

اوگریتِن تونجه/ نادیه فضل