طی ده سال گذشته، تحصیلات عالی در افغانستان کوشیده است تا بخشی از فقر قوای بشری را با تربیه جوانان این کشور جبران کند. در سال 2001 تحصیلات عالی افغانستان در بسیاری بخش ها کارش را از نو شروع کرد و جان تازه گرفت.

حمیرا اکاخیل که در دوره مجاهدین و طالبان به نسبت نبود امنیت و امکانات تحصیلی در خانه به سر می برد، با روی کار آمدن اداره موقت دیگر منتظر ننشست و در جمع 15000 متقاضی امتحان کانکور در آن سال امتحان کانکور را سپری کرد.

 او بعد از این امتحان موفق شد که وارد دانشکده زبان و ادبیات بلخ شود و چهار سال تمام را در این دانشکده مصروف تحصیل شد. آخرین سال تحصیل حمیرا اکاخیل مصادف بود با برگزاری اولین انتخابات پارلمانی بعد از دوره طالبان. اکاخیل به تشویق دوستان و آشنایانش، در کنار 16 زن دیگر در بلخ کاندید شد و موفق شد یکی از سه زنی باشد که از آن ولایت به پارلمان راه یافتند.

حمیرا اکاخیل که نزدیک به ده سال را در خانه سپری کرده بود، و پنج سال را در دانشگاه، یک باره به زنی سیاستمدار مبدل شد و یکی از چوکی های پارلمان افغانستان را از آن خود کرد.

حمیرا اکاخیل با لبخند کوتاهی می گوید: «در زمان مجاهدین اوضاع مساعد نبود و در دوره طالبان برای زنان اصلا مجال تحصیل وجود نداشت، لذا من که در سال 1372 مکتب را خلاص کرده بودم، تا ختم دوره طالبان منتظر بودم که شرایط بهتر شود». حمیرا پس از پنج سال در پارلمان، اکنون به عنوان مشاور مطبوعاتی در وزارت معارف کار می کند.

در کنار رشد معارف در افغانستان در طی ده سال گذشته، تحصیلات عالی  نیز در این کشور با وجود همه مشکلات، رنگ و رونق خوبی دارد. نظر به آمار وزارت تحصیلات عالی، در سال اول پس از طالبان،  6500 دانشجو و 650 استاد در نهادهای تحصیلی مصروف بودند که این تعداد اکنون به 80 هزار دانشجو و 3100 استاد رشد یافته است. همراه با دانشجویان52 موسسه تحصیلی خصوصی، تعداد کل محصلین افغان به 140 هزار نفر می رسد.

 عظیم نور بخش، سخنگوی وزارت تحصیلات عالی افغانستان می گوید: «در سال گذشته 131 هزار تن در سراسر افغانستان به خاطر اشتراک در امتحان کانکور  ثبت نام کردند که از این میان 120 هزار تن امتحان را سپری کردند و 70 هزار تن شان در موسسات تحصیلات عالی و نیمه عالی جذب شدند». به گفته ی او، در سال 1381 فقط 15 هزار محصل در کانکور شرکت کرده بودند.

وزارت تحصیلات عالی سیستم کهنه ی کانکور را نیز با سیستم تکنولوژی معلوماتی جایگزین کرده است و سیستم های جدید کامپیوتری را در 90 درصد موسسات تحصیلات عالی این کشور گسترش داده است. این باعث شده است که مراکز علمی افغانستان بتوانند به شکل راحت تری به مراکز دانشگاهی دنیا وصل شوند. همچنان در سال 2010 دانشگاه های افغانستان بیشتر از 12 توامیت با دانشگاه های معتبر جهان برقرارکرده است.

به گفته ی مقام های افغانستان، فرستادن 4000 تن به 45 کشور دنیا جهت ادامه تحصلات عالی، معرفی سیستم کریدت به 12 دانشگاه، تجدید و توسعه کریکولم درسی، تدوین قانون جدید تحصیلات عالی افغانستان و تدویر تحصیلات ماستری در دانشگاه کابل و دانشگاه تعلیم وتربیـه کابل، از دیگر دستاوردهای وزارت تحصیلات عالی در این ده سال می باشد.

یکی از عمده ترین مشکلات مردم افغانستان این است که خانواده ها به نسبت فقر نمی توانند مخارج تحصیل فرزندان شان را فراهم نمایند و دانشجویان معمولاً نیاز به لیلیه دارند. در ده سال گذشته بارها سروصدای محصلین برای حق تلفی و یا نداشتن یک لیلیه نسبتا خوب بلند بوده است. آمار وزارت تحصیلات عالی نشان می دهد که بیشتر از پانزده هزار محصل از امیتاز لیلیه استفاده می کنند و به 14 هزار نفر دیگر پول نقد به عنوان  بدل اعاشه و اباته پرداخت می شود. میزان این پول که 1500 افغانی در ماه است، باعث دلخوری دانشجویان است، ولی مقام های وزارت تحصیلات عالی می گویند که امکانات بیشتر از این را ندارند.

دانشجویان دختر در گذشته نسبت به پسران مشکل بیشتری داشتند، اما در سال گذشته  لیلیه ملی نسوان برای دانشجویان دختر در کابل تاسیس یافت. بعد از وقفه ی 30 ساله، دولت افغانستان از سال 1387 توزیع دیپلوم های جدید را نیز آغاز کرده است و تاکنون بیشتر از 25000 قطعه دیپلوم به زبان های دری، پشتو وانگلیسی توزیع شده است.

همچنان طی سال های اخیر، معاشات استادان دانشگاه نیز به صورت استثنایی از 18 هزار تا 40 هزار افغانی برای 6 رتبه علمی تعیین و نافذ شده است که نسبت به معاش استادان معارف به مراتب بلند است.

نوربخش، کمبود در بخش استادان با تحصیلات تخصصی را نیز یکی از چالش ها دانسته، می گوید: «اکنون بیشتر از 55 در صد استادان ما داکتر و ماستر استند و 45 در صد لیسانس استند که می خواهیم با اعزام این ها به کشورهای خارجی میزان استادان ماستر و داکتر را افزایش دهیم». او افزود: « همه ساله با ایجاد موسسات و نهادهای تحصیلی جدید، ما مجبور استیم که بست های جدید را نیز برای استادان داشته باشیم که یقینا ایجاد دانشگاه های جدید، ایجاب جذب استادان بیشتر را می کند».  

صدهاهزار جوان بعد از ختم دوره مکتب امیدوارند به تحصیلات عالی بپردازند، اما ظرفیت کم جذب در موسسات تحصیلی این جوانان را ناامید می سازد. نور بخش با تایید این که هزاران جوان از تحصیل باز مانده اند، چالش های عمده وزارت تحصیلات عالی را چنین بر شمرد: «عدم موجودیت بودجه مطابق نیازمندی های حقیقی، طویل بودن پروسه تدارکات، عدم اجرای به موقع تخصیصات، کم بودن تشکیلات، کمبود ساختمان ها برای فعالیت های تدریسی و لیلیه ها، کمبود کدرهای تخنیکی، کمبود کتب درسی، عدم موجودیت وسایط نقلیه کافی، مداخله افراد غیرمسوول در یک تعداد حوزه های امتحانات کانکور و برخی ولایات از جمله چالش های عمده فرا راه تحصیلات عالی در کشور است».

به گفته ی او، از یک سو فارغین مکاتب رو به افزایش اند و در سال آینده 250 هزار تن از مکاتب فارغ خواهند شد ولی از سوی دیگر ظرفیت جذب دانشگاه ها محدود است، و همه ساله هزاران جوان از تحصیل محروم می شوند. این مشکلی است که وزارت تحصیلات عالی قصد دارد با بلندبردن ظرفیت جذب در موسسات تحصیلات عالی آن را رفع کند.

منوچهر جوانی است که سه سال قبل از یکی از مکاتب شهر کابل فارغ شده و در این سه سال همه ساله بعد از سپری کردن امتحان کانکور یا بی نتیجه بوده است و یا به رشته دلخواهش کامیاب نشده است. او  با تاسف و ناامیدی گفت: «داشتن تحصیلات عالی برای من دیگر در حد یک آرزوی دست نیافتنی باقی مانده است».

منوچهر پس از سه سال تلاش بی حاصل برای ورود به دانشگاه، مجبور شد دست از رویاهایش بردارد. او که حالا ازدواج کرده است، برای نفقه ی فامیلش مجبور شده است به کار روی بیاورد. زیرا او مانند بسیاری دیگر این توانایی اقتصادی را ندارد که در بیش از 20 دانشگاه خصوصی جدیداً ایجاد شده، به تحصیل بپردازد.

گزارشگر: صدیق ذلیق
ویراستار: عارف فرهمند