در اين جشنواره که فلم هايي از ده ها کشور جهان به شمول افغانستان در آن شرکت کرده اند، آثاري را مي بينيم که هر يک به نحوي روايتگر بيم ها، اميدها و مبارزات زنان مسلمان در نقاط مختلف جهان است.

تصوير حرام

چهره زنان مسلمان هميشه جنجال آفرين بوده است؛ چه پوشيده با حجاب و نقاب و چه برهنه و باز. دولت فرانسه به تازگي قانوني را به تصويب رسانيده است که به موجب آن زنان مسلمان حق ندارند با چهره يي کاملاً پوشيده در اماکن عمومي ظاهر شوند. ولي در برخي کشورهاي اسلامي قضيه برعکس است؛ زنان بدون حجاب حق ندارند از خانه خارج شوند. حضور زن مسلمان در فضاي عمومي هميشه به بحث هاي طولاني دامن زده است؛ ولي حضور او بر روي پرده سينما چگونه است؟ پرده يي که فقيهان اسلامي زياد علاقه يي به آن ندارند.

در اوايل دهه 20 ميلادي زماني که براي اولين بار صنعت سينما به ترکيه آمد، دولت اسلامي عثماني به هيچ زني اجازه نداد که در فلم ها نقش بازي کند. نقش زنان را بيشتر مردان بازي مي کردند و بعدها زنان ارمني به جاي زنان مسلمان بر پرده سينما ظاهر مي شدند. اما پس از برقراري جمهوري سکولار به رهبري کمال اتاترک در سال 1923، کم کم زنان ترک به آزادي دست يافتند و پاي شان نه تنها به سينما بلکه به تمام عرصه هاي عمومي باز شد. تا جايي که در دهه 30 ميلادي زنان زيادي به عنوان هنرپيشه در سينماي ترکيه حضور داشتند. از آن جمله، يکي از آن ها به نام کاهيد سونکو به چنان محبوبيت و شهرتي رسيده بود که او را با ستاره هاليوودي انگريد برگمن مقايسه مي کردند. مردان ترک چنان شيفته و شيداي اين هنرپيشه زيبارو بودند که از کفش هاي او به عنوان جام شراب استفاده مي کردند.

ولي استقبال از تصوير زنان مسلمان و عمومي شدن چهره زن در همه جا مانند ترکيه نبود. به عنوان نمونه در افغانستان، وقتي شاه امان الله خان پرده از روي زنش ملکه ثريا برداشت، قشر سنتي جامعه دست به آشوب زد و نهايتاً باعث سرنگوني دولت او شد. چندين دهه بعد، هنوز تصوير زن در افغانستان نتوانسته است طرفداران زيادي پيدا کند. طالبان نه تنها چهره زن در فضاي عمومي، بلکه تصوير چهره زن را در دوران حکومت شان حرام اعلان کردند و زنان نافرمان را به تازيانه بستند. حتا طي سال هاي اخير چندين ژورناليست زن افغان به خاطر کار در تلويزيون قرباني شده اند. آخرين نمونه اش بازيگري است که قرار بود در فلم «لاله سياه» (2010) بازي کند. مطابق آنچه سونيا ناصري کول، کارگردان اين فلم به روزنامه نيويارک تايمز گفته است، درست چند روز قبل از شروع فلمبرداري، طالبان پاهاي هنرپيشه زني را که قرار بود در فلم او ايفاي نقش کند قطع کردند، و او مجبور شد هنرپيشه ديگري انتخاب کند. اين فقط نمونه يي است از حساسيت خشونت باري که نسبت به تصوير زن در جوامع اسلامي وجود دارد. آيا با وجود چنين مواردي، پاهاي زنان مسلمان از سينما «قطع» شده است؟

صداي زنان مسلمان

با تماشاي فلم هايي که در «جشنواره فلم صداي زنان مسلمان» حضور دارند، مي توان گفت، جنبش زنان هرچند با مشکلات ولي همچنان در کشورهاي اسلامي وجود دارد. در اين فستيوال فلم سازان از سي و پنج کشور مختلف آثار شان را به نمايش گذاشته اند و هر فلم تصويري است از شرايط خاصي که زن ها در کشورهاي مختلف اسلامي و غيراسلامي آن را تجربه مي کنند. فلم مستندي از افغانستان به مشکل زنان معتاد به مواد مخدر پرداخته است و فلم ديگري زندگي اولين سارنوال زن در تاريخ کشور را که در هرات ايفاي وظيفه مي کند به تصوير کشيده استږ در حاليکه فلم ديگري از لبنان نقاش زني را نشان مي دهد که توسط تيلفون تهديد شده و نمي تواند آثارش را به نمايش عمومي بگذارد. يک فلم آمريکايي کوتاه درباره دختر ايراني است که پس از آمدن به ايالات متحده با آن که مجبور نيست، ولي باز هم حجاب اش را رعايت مي کند و آن را بخشي از هويت خود مي داند. اين ها و ده ها داستان ديگري هر يک، روزنه يي به زندگي زنان مسلماني است که چه در کشورهاي اسلامي زندگي مي کنند و يا در کشورهاي غيرمسلمان.

کاتينکا تاباکارو، موسس و مدير اجرايي موسسه «صداي زنان اکنون» در باره فستيوال مي گويد: «ما تلاش مي کنيم يک تصوير صادقانه و واقعي از زنان مسلمان و زنان غيرمسلماني که در کشورهاي مسلمان زندگي مي کنند ارايه کنيم؛ يک تصوير چندبعدي و کامل که با تماشاي مجموعه فلم هاي فستيوال مي توانيد تنوع و تکثر آن را احساس کنيد».

خانم تاباکارو که حقوق دان است، اوايل امسال موسسه «صداي زنان اکنون» را همراه با دو نفر از دوستانش در شهر نيويارک تاسيس کردند. اين موسسه در جهت حمايت از حقوق زنان فعاليت مي کند و تلاش دارد تا آگاهي عامه درباره مبارزات برابري خواهانه زنان را بالا ببرد. خانم تاباکارو به اين باور است که رسانه سينما مي تواند، روش خوبي باشد براي ارتقاي دانش مردم در مورد حقوق زنان و وسيله يي باشد تا زنان با استفاده از آن داستان هاي زندگي شان را با ديگر مردمان جهان در هر جايي که هستند شريک بسازند.

براي رسيدن به مخاطبان بيشتري که در ديگر نقاط دنيا زندگي مي کنند، موسسه «صداي زنان اکنون» تصميم گرفت تا جشنواره يي را که برگزار مي کند، تلفيقي باشد از تکنولوژي انترنت و هنر سينما. به اين دليل، همه فلم هايي که در اين فستيوال حضور دارند به شکل آنلاين در اختيار بينندگان قرار داده شده است، تا مردم از سراسر جهان بتوانند به سادگي اين آثار را تماشا کنند. تماشاچيان مي توانند پس از ديدن فلم ها، به فلم هاي مورد علاقه شان راي بدهند و درباره شان نظرات شان را در سايت جشنواره بنويسند. در ماه مارچ 2011 فلم هايي که بيشترين راي را آورده اند طي فستيوال ديگري در مدرسه فلم لوس آنجلس در ايالت کاليفرنيا به نمايش در خواهد آمد و پس از اين که هيات ژوري برترين فلم ها را انتخاب کرد جوايز نقدي به آن ها تعلق خواهد گرفت.

فلم هاي افغاني

در اين فستيوال حضور فلم هاي افغاني چشمگير است. به گفته مديران فستيوال، آن ها 25 فلم از افغانستان دريافت کرده اند که بيشترين تعداد فلم از يک کشور است. بيشتر فلم ها مستند هستند و توسط فلمسازان جوان و گمنامي که به تازگي در عرصه سينماي افغانستان ظهور کرده اند ساخته شده اند. شايد آشناترين نام ها در ميان اين جوانان رويا سادات و صحرا کريمي باشند.

زنان در سينماي افغانستان تاريخ پرشکوهي ندارند. در سال 1325 خورشيدي زماني که اولين فلم افغاني به نام «عشق و دوستي» ساخته شد هيچ زني حاضر نشد به ايفاي نقش در اين فلم بپردازد. سازندگان فلم به لاهور رفتند و از يک دختر هندي خواستند تا نقش زن افغان را بازي کند. حتا در تياتر افغانستان که به نحوي پدر سينماي افغانستان است، براي سال ها نقش زنان را مردان بازي مي کردند. غلام حضرت کوشان اولين مردي بود که نقش زن را در يک نمايش تياتر در سال 1303 خورشيدي ايفا کرد. وقتي دومين فلم افغاني تقريبا 20 سال بعد در اواسط دهه 40 خورشيدي ساخته شد، فضاي کشور به اندازه کافي باز شده بود و زنان زيادي در تياتر و راديو کار مي کردند. از اين لحاظ يافتن بازيگر زن براي سينما زياد سخت نبود. ولي زنان افغان در مقام کارگردان سينما، پس از سقوط طالبان ظهور کردند، و حالا با گذشت نزديک به ده سال ما شاهد نسلي از اين زنان هنرمند و مستعد هستيم. برخي از اين زنان فلم هاي شان در فستيوال صداي زنان مسلمان در نيويارک به نمايش گذاشته اند.

خانم تاباکارو درباره فلم هاي افغاني شرکت کننده در جشنواره مي گويد:«مجموعه فلم هاي افغاني تصوير زيبايي از افغانستان و مردمان آن ترسيم مي کنند. به عنوان نمونه با تماشاي فلم «تار و زخمه» از رويا سادات ما تصوير رمانتيک و شاعرانه يي را از افغانستان تجربه مي کنيم. با تماشاي فلم هايي که در ورکشاپ آتليه واران ساخته شده اند با زندگي قهرمانان روزمره يي آشنا مي شويم که هر يک به روش خود مبارزه مي کنند. آثاري که اين فلمسازان ساخته اند بهترين وسيله يي است براي بلند کردن صداي زنان افغان و شريک ساختن قصه زندگي آن ها با ديگر مردم جهان».

با آن که افغانستان جاي خوبي براي زن بودن نيست، اما فلمسازان افغان طي اين سال ها تلاش کرده اند با روايت داستان هاي تلخ و شيريني از زندگي زنان افغان توجهات زيادي را به وضعيت حقوق زنان در کشور جلب کنند. زنان مسلمان در کشورهاي مختلف به شيوه هاي گوناگون براي حقوق شان مبارزه مي کنند. جديداً حتا اصطلاحي به عنوان «جهاد جنسي» يا «جندر جهاد» به سر زبان ها افتاده است که منظور از آن آشتي دادن شريعت اسلامي و تيوري فمينيسم است. مي توان جشنواره صداي زنان مسلمان را نيز بخشي از جهاد جنسي دانست، و فلمسازان شرکت کننده را مجاهديني که براي حقوق زنان مبارزه مي کنند.

علي کريمي

ويراستار: عارف فرهمند