وزیر معارف دولت حسن روحانی در ماه جدی سال گذشته اعلام کرد سیاست جدید ایران این است که هیچ‌ دانش آموز افغان ساکن ایران از تحصیل بازنماند. این سیاست جدید با دستور رهبر جمهوری اسلامی مبنی بر اینکه : "همه کودکان افغان باید در مکاتب دولتی ثبت ‌نام شوند"، در آستانه سال تحصیلی ۹۵- ۱۳۹۴ وارد مرحله اجرایی شد.

با این دستور، اداره کل امور اتباع و مهاجران خارجی وزارت داخله ایران در ماه اسد به مدت پنج روز برای کودکان افغان فاقد مدرک، معرفی‌ نامه تحصیلی صادر کرد.

محمدعلی صالحی مدیر اداره آموزش امور اتباع و مهاجران خارجی وزارت داخله آن زمان پیش‌بینی کرد که تا ٢٠٠ هزار دانش‌آموز پناهجو معرفی‌نامه دریافت خواهند کرد و تعداد دانش‌آموزان پناهجو در ایران به ٥٠٠ هزار نفر می‌رسد.

بر خلاف این پیش‌بینی اما، وزیرمعارف ایران در آستانه سال تحصیلی جدید اعلام کرد که تنها ۴۸ هزار کودک افغان بدون مدرک در مکاتب کل ایران ثبت‌نام شده‌‌اند.

مریم حیدری دانشجوی رشته "پژوهشگری علوم اجتماعی" در تهران، که با نهادهای مربوط به امور پناهندگان همکاری می‌کند، به دویچه‌وله می‌گوید: «این فرصت پنج روزه خیلی کوتاه بود و بسیاری از خانواده‌های افغان موفق نشدند به اداره کل امور اتباع و مهاجرین خارجی مراجعه کنند و برای فرزندان شان معرفی‌نامه بگیرند.»

علاوه بر کوتاه بودن این فرصت، اداره کل امور اتباع و مهاجران خارجی تأکید کرده بود که دانش آموزان باید همراه والدين خود به مراكز و دفاتر كفالت ‌بروند تا معرفی‌نامه تحصيلی بگيرند. در نتیجه کودکانی که نه برگه هويت داشتند نه پدر و مادر، معرفی‌نامه دریافت نکردند.

حقوق کودکان پناهنده

بر اساس آخرین آمار کمیساریایی عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان ۹۸۲ هزار پناهنده در ایران زندگی ‌می‌کنند که اغلب آنها در سه دهه گذشته از افغانستان یا عراق فرار کرده ‌اند.

زندگی این پناهندگان در ایران در سی سال گذشته فاصله بسیاری تا حقوق تعریف شده آنها در اسناد و تعهدات بین‌المللی حقوق پناهندگان داشته است.

به عنوان مثال بر اساس ماده ۲ کنوانسیون حقوق پناهندگان دولت‌های عضو کنوانسیون، از جمله ایران باید امکان آموزش به پناهندگان را همانند اتباع خود در اختیار پناهندگان قرار دهد. از آن گذشته بر اساس ماده ۲۲ پيمان حقوق کودک که ايران از سال ۱۳۷۳ آن را پذيرفته است، کشورهای عضو، بايد کودکان متقاضی پناهندگی را حمايت کنند.

مریم حیدری، دانشجوی "پژوهشگری علوم اجتماعی" دانشگاه آزاد خود ۱۶ سال پیش همراه پدر و مادرش به ایران گریخته است. او می‌‌گوید: «من کارت اقامت دارم که هر شش ماه یکبار تمدید می‌شود و می‌توانستم به مکتب بروم، اما باید شهریه می‌پرداختم و مبلغ این شهریه هم آنقدر بالا بود که فرقی با مکتب غیرانتفاعی نداشت.»

کودکان تبعه افغانستان، که شمار قابل توجهی از آنها در ایران به دنیا آمده‌ و بزرگ شده‌اند، شانس بسیار اندکی برای دریافت شناسنامه یا کارت اقامت قانونی در ایران دارند.

ساعده امینی که ۳۵ سال پیش همراه پدر و مادرش از افغانستان فرار کرده و به ایران پناه آورده است به دویچه‌وله می‌گوید: «پسر بزرگ من حالا ۲۲ ساله است. ما سه نسل است که در ایران زندگی می‌کنیم اما پسرم تذکره ایرانی ندارد. تذکره ایرانی تنها به کودکانی تعلق می‌گیرد که پدر و مادرشان با گذرنامه و به صورت قانونی وارد ایران شده اند و خود هم ۱۸ سال اول عمرشان را اقامت قانونی در ایران داشته اند.»

ساعده امینی توضیح می‌دهد که دریافت اقامت قانونی وقتی ممکن است که تبعه افغانستان از سوی یک نهاد یا ارگان دولتی حمایت شود یا مدتی رزمنده بوده یا اینکه طلبه علوم دینی باشد. او می‌گوید بسیاری از مهاجران افغان در ایران درخواست پناهندگی نکرده‌اند چون می‌ترسیدند که به اردوگاه فرستاده شوند یا از ایران اخراج شوند، در نتیجه بدون مدرک و به صورت مهاجر غیرقانونی در ایران ماندند.

هزینه‌های سنگین برای خانواده‌های بی‌بضاعت

خانه کودک ناصرخسرو در تهران، که از حدود ۱۲۰ کودک افغان حمایت می‌کند، اعلام کرده است که ۲۷ کودک تحت حمایت این خانه معرفی‌نامه تحصیلی دریافت کردند و موفق شدند در مکاتب ثبت نام كنند، اما مشكلات ۹۰ کودک دیگر هنوز برطرف نشده است.

مریم حیدری که به خانواده‌های افغان برای تحصیل فرزندانشان کمک می‌کند، می‌گوید: «بسیاری از این خانواده‌ها چند فرزند دارند و نمی‌توانند شهریه همه فرزندانشان را تأمین کنند و در بهترین حالت باز هم به مکاتب غیردولتی روی می‌آورند.»

شهریه ثبت‌نام کودکان بدون مدرک در مکاتب ایران ۱۵۰ تا ۳۰۰ هزار تومان است. اما خانواده‌های مهاجران غیرقانونی که اجازه کار ندارند و حتی با مجوز کار نیز تنها می‌توانند شغل‌های مشخصی مثل چوپانی، بنایی‌ یا سنگ‌تراشی داشته باشند، توان پرداخت این شهریه را ندارند.

با این حال وزیر معارف ایران در واکنش به انتقادهای مطرح شده در مورد اجبار خانواده‌های افغان به پرداخت شهریه مکاتب گفته است: «ما ٩٠ درصد هزینه تحصیل دانش‌آموزان را بر عهده داریم. خانواده‌های افغان هم مثل خانواده‌های ایرانی در تکمیل آن ١٠ درصد باقی‌مانده به مکاتب کمک کنند.»

اما فعالان حقوق کودک معتقدند وزارت معارف می‌‌تواند از این شهریه صرف‌نظر کند و به جای آن تلاش کند بودجه ‌مورد نیاز خود را افزایش دهد.

فاطمه اشرفی، مدیر انجمن "حامی" که نهادی فعال در زمینه آموزش کودکان افغان است، یکی از این فعالان است که ۲۵ سنبله در نشست "هم‌اندیشی عدالت اجتماعی و آموزش کودکان پناهنده در ایران" در تهران شرکت داشت.

او در این نشست تأکید کرد: «ما اعتقاد داریم با توجه به لزوم تخصیص بودجه ٥٥٠ میلیارد تومانی برای اجرای دستور رهبری می‌توان از رقم ٤٠ میلیارد تومانی حاصل از دریافت شهریه از خانواده‌های اتباع خارجی صرف‌نظر کرد؛ چراکه اغلب این خانواده‌ها توان پرداختش را ندارند.»