افزایش چشمگیر رسانه ها در کشور، شاید یکی از بزرگترین دستاوردهای حکومت افغانستان طی ده سال گذشته باشد. مدارای حکومت کرزی با رسانه های منتقد، باعث تعدد و تنوع قابل ملاحظه یی در صحنه ی مطبوعات افغانستان شد. در کنار ترویج فرهنگ آزادی بیان، رسانه ها تا حد زیادی توانسته اند در تحکیم پایه های لرزان دموکراسی افغانی نیز موثر باشند.

تصویب قانون جدید رسانه‌های همگانی، به گسترش فعالیت‌های رسانه‌های مستقل و آزادای اندیشه و بیان تاکید و از آن حمایت کرد. این مساله باعث شد تا صدها رسانه جدید در کشوری که مردمش سال‌ها از حق آزادی بیان و اندیشه محروم بودند، پا به عرصه‌ی بیان اندیشه‌ها، حوادث و حقایق بگذارند.

قانون رسانه‌های همگانی افغانستان با رعایت ماده نوزدهم میثاق بین المللی حقوق بشر که در آن به داشتن حق آزادی بیان و فکر تاکید شده، تنظیم شده است. این قانون در ماده‌ی دوم خود از حق آزادی بیان و فکر و همچنین گسترش رسانه‌های آزاد و کثرت گرا حمایت جدی کرده است. در بند اول و دوم ماده دوم این قانون آمده است: «1-گسترش و حمايت از حق آزادی فکر و بيان ، دفاع از حقوق روزنامه نگاران وتامين شرايط فعاليت آزاد آنها.2- ترويج و توسعه رسانه‌های همگانی، آزاد، مستقل و کثرت گرا.»

قانون جدید رسانه‌های همگانی افغانستان که در سال 1386 از سوی مجلس نمایندگان تصویب شد، شرایط سهلی را برای ایجاد یک رسانه در نظر گرفته است. در این قانون آمده است کسانی که می‌خواهند یک رسانه تاسیس کنند، باید بالاتر از هجده سال و تابعیت کشور را داشته باشند و همچنین از سوی محکمه‌ای از فعالیت‌های مدنی محروم نشده باشند.

نه صد رسانه

آسانگیری قانون رسانه‌های همگانی برای ایجاد یک رسانه، باعث شد که صدها رسانه در افغانستان آغاز به فعالیت کنند. از سال 2001 به این سو، نه صد رسانه تصویری، صوتی و چاپی از سوی وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان جواز فعالیت گرفته‌اند که البته تعداد زیادی از آنها به علت مشکلات چاپ نتوانسته اند به فعالیت خود ادامه بدهند. براساس آماری که از سوی موسسه «نی» ارایه شده است، هم اکنون در این کشور 150 شبکه رادیویی، 52 شبکه تلویزیونی و 177 رسانه چاپی شامل روزنامه، هفته نامه و ماهنامه نشرات دارند. اما به گفته‌ی مسوولان موسسه «نی»، 323 رسانه چاپی که جواز فعالیت دریافت کرده‌اند بدلیل نداشتن منابع تمویل پس از مدتی نشرات دوباره تعطیل شده‌اند.

از مجموع نه صد رسانه‌‌ای که جواز فعالیت دریافت کرده‌اند، 133 رسانه شامل رسانه‌های صوتی، تصویری و چاپی و آژانس خبر رسانی در کابل موقعیت دارند و متباقی آن در ولایات هستند. همزمان با گسترش فعالیت‌رسانه‌های غیردولتی، رسانه‌های دولتی نیز افزایش یافتند. براساس ارقامی که موسسه نی ارایه کرده است، در سراسر کشور 58 رسانه دولتی فعالیت دارند که این رسانه‌ها شامل رادیوها و تلویزیون‌های محلی و همچنین رسانه‌های چاپی هم می‌شوند که در اکثر ولایات از سوی دفتر والی‌ها و ریاست‌های اطلاعات و فرهنگ اداره می‌شوند و بیشتر به بازتاب خبرهای مربوط به دولت مرکزی و ادارات محلی می‌پردازند.

خشونت علیه خبرنگاران

گرچند از یک دهه اخیر به عنوان درخشان‌ترین دوره در تاریخ مطبوعات افغانستان نام برده می‌شود، اما در این دوره دست اندرکاران رسانه‌ها گاهی اوقات قربانی‌های زیادی هم داده‌اند. براساس آماری که از سوی دیده بان رسانه‌ها در مورد خشونت علیه خبرنگاران ارایه شده است، از سال 2001 به این سو 28 خبرنگار در افغانستان کشته، 20 تن دیگر زخمی و همچنین 28 تن اختطاف شده‌اند. دیده بان رسانه‌ها که همه ساله موارد خشونت علیه خبرنگاران را ثبت و گزارش می‌دهد، می‌گوید عاملان اصلی موارد قتل و زخمی کردن و اختطاف خبرنگاران، گروه شورشی طالبان و دیگر گروه‌های مسلح ناشناس بوده‌اند. همچنین این سازمان می‌گوید که از سال 2001 به این سو60 تن از خبرنگاران از سوی نیروهای امنیتی داخلی و بین المللی برای مدت کوتاه و طولانی بازداشت شده و 65 تن دیگر مورد لت وکوب قرار گرفته‌و بیش از 100 تن دیگر تهدید شده‌اند.

دیده بان رسانه‌ها می‌گوید اکثر موارد خشونت علیه خبرنگاران بجز از قتل، اختطاف و زخمی کردن، از سوی مسوولان و نهادهای دولتی اعمال شده است. به گفته‌ی این سازمان، موارد خشونت علیه خبرنگاران از سال 2007 به این سو، زمانی که اوضاع امنیتی کشور بیشتر روبه وخامت گرایید، از سوی نهادها و مسوولان دولتی بیشتر شد. اما از نیمه سال 2010 تا امروز، موارد خشونت علیه خبرنگاران کاهش یافته است. به گفته‌ی مسوولان این نهاد، زمانی‌که دوسیه‌های خشونت علیه خبرنگاران از سوی دولت مورد رسیدگی قرار نگرفتند، خبرنگاران دست به سانسور زده و تلاش کردند تا خود را دچار مشکل نسازند.

همچنین در طول ده سال اخیر، زمانی که رسانه‌ها فعالیت خود را گسترش دادند، فعالیت دو تلویزیون خصوصی در کابل و هرات از سوی حکومت برای مدتی متوقف شد. تلویزیون خصوصی «امروز» در کابل و تلویزیون «ساقی» در هرات از جمله رسانه‌های تصویری‌اند که برای مدتی کارشان متوقف شد. همچنین روزنامه «پیمان» در کابل که از جمله روزنامه‌های منتقد دولت بود نیز متوقف شد که تاکنون به کارش دوباره آغاز نکرده است.

نهادینه شدن آزادی بیان

با آنکه قانون رسانه‌های همگانی افغانستان از آزادی بیان و آزادی رسانه‌ها در این کشور جدا حمایت کرده است، اما آن طوری‌که انتظار می‌رفت تاکنون آزادی بیان در این کشور جای پای برای خود باز نکرده است. چنانچه صدیق الله توحیدی مسوول دیده بان رسانه‌ها می‌گوید که آزادی بیان در افغانستان وجود دارد اما این آزادی برای ایجاد اصلاحات تاثیر نداشته است. او می‌گوید: «شکی نیست که ما آزادی بیان داریم اما اثر گذاری به اصلاحات و ریفورم نداریم. این نشانه‌ی عدم نهادینه شدن آزادی بیان است. آزادی بیان مستلزم ریفورم و اصلاحات است. هرگاه اصلاحاتی بوجود نیاید، هرگاه مراجع مسوول به مطالب و انتقادهای رسانه‌ها بدهکار نباشند، خواهی نخواهی مشخص می‌شود که آزادی بیان هنوزهم در افغانستان نهادینه نشده و یا به هیچ گرفته می‌شود یا اینکه در صورت امکان با تهدید و خشونت جواب داده می‌شود.»

در همین حال احمد بهزاد نایب دوم مجلس نمایندگان نیز معتقد است که آزادی بیان تاکنون در افغانستان نهادینه نشده است. او می‌گوید که دولت افغانستان رسانه‌ها را آزاد گذاشته اما خودش هم آزاد است تا هر کاری را که خواسته باشد انجام دهد. آقای بهزاد که پیش از کسب عضویت مجلس نمایندگان روزنامه نگاری می‌کرد، گفت: «بدون تردید رسانه‌های آزاد رکن چهارم دموکراسی در یک نظام مردم سالار هستند، اما به شرط اینکه جریان اطلاع رسانی‌آزاد در مناسبات قدرت در یک جامعه تاثیر گذار باشد.» او همچنین می‌گوید که دولت تاکنون به انتقادها و جریان اطلاع رسانی رسانه‌ها توجه خاصی نکرده و از همین رو فعالیت رسانه‌های آزاد در این کشور جنبه نمایشی به خود گرفته است. وی می‌گوید: «امروز با وجود حضور نیروهای بین المللی، در این کشور ما شاهد نمایشی شدن رسانه‌های آزاد هستیم. تاحال به اثر افشارگری و فعالیت رسانه‌ای ما شاهد اصلاحات یا اصلاح یک مورد خاص در جامعه خود نیستیم. حاکمیت در این کشور قراری گذاشته است و آن این است که رسانه‌ها آزاد هستند هرچه می‌خواهند بگویند و ما به عنوان حاکمان آزاد هستیم هرچه می‌خواهیم بکنیم.»

محتوای رسانه‌ها

توسعه رسانه‌ها در ده سال اخیر در افغانستان، همراه با چالش‌ها و مشکلات زیادی مواجه بوده است. یکی از این چالش‌ها نداشتن تجربه کافی در زمینه کار رسانه‌ای در این کشور بوده است. اما با آنهم، برای نخستین بار رسانه‌های این کشور توانستند که منابع خوبی برای خبر رسانی و اطلاع رسانی برای مردم خود باشند. چنانچه صدیق الله توحیدی مسوول دیده بان رسانه‌ها می‌گوید جوانان زیادی از خود به کار رسانه‌ای علاقمندی نشان دادند و این‌ها توانستند که در این زمینه دستاوردهایی داشته باشند. به گفته‌ی او، با آنکه هنوز رسانه‌های افغانستان معیاری عمل کرده نتوانسته اما تلاش کرده‌اند که خود را با معیاری‌های بین المللی روزنامه نگاری نزدیک بسازند. آقای توحیدی گفت: «شکی نیست که تاهنوز رسانه‌های افغانستان در مطابقت با نورم‌ها و استندرهای بین المللی عمل نکرده و به معیارهای بین المللی نرسیده‌اند، اما راهی را که به پیش گرفته کار رسانه‌ای در افغانستان معیاری خواهد شد.»

مسوول دیده بان رسانه‌ها می‌افزاید که محتوای رسانه‌های افغانستان در حال بهتر شدن است و رسانه‌ها توانسته‌اند بالای اذهان مردم تاثیرگذار باشند. به گفته‌ی او، اکنون مردم افغانستان به رسانه‌های داخلی خود اعتماد دارند اما رسانه‌های منتقد دولت بیشتر در میان مردم دلگرمی دارند. صدیق الله توحیدی گفت: «برخی از رسانه‌های چاپی و برقی تلاش لازم را بخاطر بهبود محتوای خود و معیاری کردن فعالیت خود انجام داده‌اند که کار شان هم روز به روز، ماه به ماه و سال به سال بهتر شده و این امیدواری هم وجود دارد که ما در آینده دارای رسانه‌های معیاری و با محتوای خوب نسبت به امروز باشیم.»

در همین حال جن میکتور رییس موسسه انترنیوز در کابل، می‌گوید که رسانه‌های افغانستان طی چند سال اخیر رشد خوبی داشته و اکنون هفتاد و شش درصد مردم این کشور بالای رسانه‌ها اعتماد دارند. خانم میکتور که در مراسم افتتاح یک تشکل خبرنگاری بتاریخ بیست و هفتم اکتوبر در کابل صحبت می‌کرد، گفت: «رسانه‌های افغانستان رشد بسیار کرده و براساس یک ارزیابی هفتاد و شش درصد مردم به رسانه‌ها اعتماد دارند که یک رابطه‌ی خوبی میان مردم و دولت هستند.»

چاپ صدها عنوان کتاب

سقوط رژیم طالبان در سال 2001 میلادی در افغانستان، زمینه را برای فعالیت فرهنگیان و نویسندگان این کشور نیز فراهم ساخت تا داشته‌های فکری و عملی خود را که سال‌ها در درون خود خفه کرده بودند، بیرون دهند. طی ده سال گذشته، افغانستان شاهد مهم‌ترین تحول فرهنگی بوده است. چنانچه برخی از ناشران و نویسندگان می‌گویند افغانستان در طول تاریخ خود به گستردگی و وسعت امروزی کتاب چاپ کرده نتوانسته است. محمد نبی شرفیار یک تن از نویسندگان افغان و رییس اتحادیه سرتاسری ناشران و کتابفروشان افغانستان می‌گوید در یک دهه اخیر «صدها» عنوان کتاب در این کشور چاپ رسیده است. گرچند او آمار مشخصی در مورد میزان چاپ کتاب در ده سال اخیر ارایه نکرد، اما گفت: «ما رقم مشخصی را در مورد چاپ کتاب در ده سال گذشته در دست نداریم اما برای تان گفته می‌توانم که طی ده سال اخیر صدها عنوان کتاب چاپ شده است. هر ناشر ما صدها جلد و ده‌ها عنوان کتاب جدید چاپ کرده‌اند.»

به گفته‌ی آقای شرفیار، بیشترین کتاب‌هایی که در جریان ده سال اخیر در افغانستان چاپ و منتشر شده، در بخش‌های دینی و آموزش‌های مسلکی بوده‌اند. او گفت در عرصه‌های سیاست، اجتماع، فرهنگ، هنر، ادبیات و فلسفه نیز کتاب‌های جدیدی از سوی نویسندگان افغان تالیف شده اما به گستردگی کتاب‌های دینی و آموزشی نیستند. او گفت: «امروز ما در تمام بخش‌ها کتاب داریم، در بخش‌های تعلیم و تربیه و مضامین دانشگاهی، کمپیوتر و تکنالوژی و همین طور در بخش دینی بیشترین کتاب به چاب رسیده‌اند. در گذشته ما این قدر کتاب نداشتیم و کتاب‌هایی بودند که بیشتر از نویسندگان خارجی در بازار بودند که آنها یا ترجمه شده بود و یا از نویسندگان فارسی زبان. اما امروز الحمدالله در هر بخش به حد کافی کتاب چاپ شده است.»

گسترش فعالیت‌های فرهنگی در کشور کار مطابع را نیز رونق داد. چنانچه دین محمد مبارز راشدی معین نشراتی وزارت اطلاعات و فرهنگ می‌گوید که تاکنون در این وزارت پنج صد مطبعه جواز فعالیت گرفته‌اند. به گفته‌ی او، ممکن است تعداد مطابع بیشتر از این باشد.

گسترش فعالیت‌های رسانه‌‌ای و فرهنگی در کشور، یکی از دستاوردهای مهم دولت طی ده سال اخیر به شمار می‌رود. مقام‌های دولتی بارها تاکید کرده‌اند که افغانستان در زمینه رشد فعالیت‌های رسانه‌ای و فرهنگی بیشترین دستاورد داشته است. هرچند تا نهادینه شدن آزادی بیان و اندیشه در افغانستان فاصله ی زیاد وجود دارد، ولی ده سال گذشته تمرین خوبی برای آشنایی مردم افغانستان با این رکن اصلی دموکراسی بوده است.

گزارشگر: ظفرشاه رویی

ویراستار: عارف فرهمند