لویه جرگه به اجتماعی از بزرگان قومی، علمای دینی، متنفذین و نمایندگان مردم اطلاق می شود که غرض حل معضلات مختلف و تایید برخی فیصله ها برگزار شده است. لویه جرگه در قانون اساسی افغانستان نیز با میکانیزم خاصی رسمیت یافته است، اما اشکال دیگر آن نیز رایج است که یکی از آنها، لویه جرگه کنونی است که تحت نام «لویه جرگه عنعنوی» یاد می شود.

در تاریخ معاصر افغانستان، این لویه جرگه ها برگزار شده است.

1. لويه جرگه قندهار (1160هجری/1747 ميلادی)

اين جرگه که سرنوشت و آينده کشور تازه ای به نام افغانستان را رقم زد، پس از کشته شدن نادر شاه افشار، در ماه اکتبر سال 1747 در مزار شير سرخ، در داخل قلعه نظامی نادر آباد برگزار شد. این لویه جرگه 9 روز به درازا کشيد. پس از 9 روز مباحثه ميان سران اقوام غلزايی، پوپلزايی، نورزايی، سدوزايی و ديگران، احمد خان ابدالی از قوم سدوزايی به عنوان پادشاه برگزيده شد.

در مورد چگونگی تصمیم گیری در این لویه جرگه، می گويند که يک مرد صوفی به نام صابر شاه کابلی خوشه گندمی را به جای تاج بر کلاه احمد خان نصب کرد و او را پادشاه خواند و به جر و بحث پايان داد.

2. لويه جرگه کابل (1) (1257/1841)

اين لویه جرگه در آستانه جنگ اول افغانستان و انگليس، در اول نوامبر سال 1841 در محله شوربازار کابل برگزار گرديد و دوازده نفر عضو داشت. محمد زمان خان (برادر زاده امير دوست محمد خان) به عنوان نایب ریيس و امين الله خان لوگری به عنوان معاون او بر گزيده شدند. اين جرگه، افزون بر نظم دادن به هزاران مجاهد و حل مسایلی از قبيل آذوقه رسانی، طرح حمله و اعلام جهاد توسط علمأ، روز دوم نوامبر را روز قيام عمومی اعلام نمود.

3. لويه جرگه کابل (2) ( 1244/1865 )

امير شير علی خان به منظور استحکام پادشاهی، جلب حمايت مردم و تأمين امنيت، جرگه بزرگی در سال 1865 در کابل برگزار کرد که 2000 نفر در آن اشتراک کرده بودند. رياست اين جرگه را خود امير به عهده داشت و تمام اراکين دولت در آن شرکت کرده بودند. امير شير علی خان توانست با برگزاری اين جرگه شهزاده عبدالله پسر هفت ساله اش را وليعهد بسازد و پشتيبانی مردم را به دست بياورد. در اين جرگه تمام اقوام و طوايف افغانستان نماينده داشتند.

4. لويه جرگه کابل (3) (1293/1915)

در جريان جنگ اول جهانی هيأتی از کشورهای آلمان، اتريش و ترکيه عثمانی به افغانستان آمد و خواستار ورود افغانستان در جنگ عليه انگلستان شد. امير حبيب الله جرگه بزرگی را که شمار آن به 540 عضو می رسيد در اکتوبر 1915 فراخواند و موضوع اشتراک يا عدم اشتراک افغانستان در جنگ جهانی اول را مطرح کرد. با اين که طرفداران نظريه ورود به جنگ کم نبود، تصميم کلی بر عدم مداخله و بی طرفی گرفته شد.

5. لويه جرگه جلال آباد ( 1301/1920)

پس از پادشاه شدن امان الله و استقلال افغانستان، نخستين جرگه بزرگ که مرکب از اعضای شورای دولت و نمايندگان مردم کابل و اطراف آن، ننگرهار، لغمان و کنر بود، در زمستان 1301 در جلال آباد برگزار گرديد. شمار اعضای اين جرگه به 872 نفر می رسيد و شخص شاه بر آن نظارت داشت. منظور اصلی اين جرگه اصلاحات اجتماعی بود و نظامنامه اساسی را که نخستين قانون اساسی افغانستان به شمار می رود به تصويب رساند. اين نظامنامه حاوی الغای برد گی، وحدت ملی، آزادی های شخصی، تساوی حقوق اتباع، ماليات متناسب با درآمد و مانند آن بود.

6. لويه جرگه پغمان (1) (1303/1922)

به دنباله لویه جرگه جلال آباد، لویه جرگه پغمان برگزار شد. ولی این لویه جرگه بيشتر به مسأله اصلاحات اقتصادی توجه داشت و در تابستان 1303 در شهرک پغمان بر گزار شد.
در اين جرگه که ده روز به درازا کشيد، اشتراک کنندگان که شمار شان به 1504 نفر می رسيد، آزادانه ابراز نظر می کردند و گاهی با نظرات شاه مخالفت نشان می دادند. در اين جرگه بود که نظامنامه اساسی 1301 مورد بحث قرار گرفت و در پايان اين جرگه بود که به تاييد شاه رسيد. این لویه جرگه از نظر ابراز نظر آزادانه و گاهی منتقدانه اعضای آن، در میان دیگر لویه جرگه ها استثنا دانسته می شود.

7. لويه جرگه پغمان (2) (1307/1924)

نظامنامه اساسی تصويب شده در جرگه های 1301 و 1303 باعث واکنش های شديد در ميان مردم شد و نيروهای مخالف اصلاحات با تحريکات بیرونی در خوست شورش هايی را به راه انداختند. برای تعديل و تجديد نظر بر نظامنامه اساسی دومين لویه جرگه پغمان برگزار شد.
در اين جرگه که شمار اعضای آن به 1000 نفر می رسيد، شورای دولت که 150 نفر عضو داشت به شورای ملی تعويض شد، عفو مجازات از حقوق شاه شناخته شد، دوره سربازی سه سال تعيين و القاب رسمی و تشريفاتی لغو شد.

8. لويه جرگه کابل (4) (1309/1930)

پس از سقوط امان الله خان و روی کار آمدن محمد نادر خان، جرگه ای که 301 عضو داشت برای ده روز در کابل برگزار شد. لویه جرگه با سخنرانی نادر خان آغاز شد. ولی رياست آن را برادر وی محمد هاشم خان به عهده داشت.

موضوعاتی از قبيل لايحه انتخابات شورای ملی، تعداد و شيوه انتخاب وکلای مجالس شورای ولايات، رنگ بيرق، استرداد دارايی های امان الله خان و تصويب دو باره نشان ها و القاب رسمی و تشريفاتی مورد بحث قرار گرفت و نام نظامنامه اساسی نيز با تجديد نظرهايی به اصول نامه اساسی تغيير يافت.

9. لويه جرگه کابل (5) (1320/1941)

نخستين جرگه ای بود که پس از کشته شدننادر خان و پادشاهی پسرش محمد ظاهر شاه برگزار شد. اين جرگه همزمان بود با جنگ جهانی دوم.

جرگه با سخنرانی محمد ظاهر شاه، روز پنجم نوامبر 1941 آغاز شد و دو روز ادامه داشت. محل برگزاری آن مکتب حبيبيه بود. موضوع آن را بی طرفی افغانستان در جنگ و اخراج متخصصان آلمانی و ايتاليايی از افغانستان تشکيل می داد.

10. لويه جرگه کابل (6) (1334/1955)

اين جرگه به دنبال تحولات منطقه و به وجود آمدن کشور جديد پاکستان بر گزار شد. رياست آن را محمد گل مومند به عهده داشت و 371 نفر در آن شرکت کردند. موضوع آن مسأله پشتونستان بود و پنج روز به درازا کشيد. به دنبال اين جرگه بود که افغانستان روابط تنگاتنگی را با شوروی پیشین در پیش گرفت و آين آغاز گرفتاری افغانستان با روس ها بود.

11. لويه جرگه کابل (7) (1343/1964)

این آخرين جرگه در دوره پادشاهی محمد ظاهر شاه بود که در کابل در قصر سلامخانه برگزار شد. رياست جلسه را محمد ظاهر شاه و معاونت آن را دکتر محمد ظاهر، يکی از نخست وزيران بعدی، به عهده داشت.

جرگه 452 نفر عضو داشت و ده روز به درازا کشيد. موضوع آن بررسی و تصويب قانون اساسی جديد بود که قوه های سه گانه را تفکيک نمود و موضوعات ديگری مانند دموکراسی، حقوق و آزادی های احزاب سياسی، آزادی مطبوعات و ... را در بر می گرفت. قانون اساسی ای که در اين جرگه تصويب شد پايه تحولات دهه 60 ميلادی را که به "دهه دموکراسی" معروف است، تشکيل می داد.

12. لويه جرگه کابل (8) (1355/1976)

با روی کار آمدن جمهوری اول افغانستان در سال 1352 (1973) محمد داوود نخستين ریيس جمهور افغانستان، در زمستان 1355 جرگه ای را فرا خواند که منظور از آن کسب مشروعيت ملی بود. موضوع آن را تصويب قانون اساسی جديد و انتخاب ریيس جمهور تشکيل می داد. رياست اين جرگه را، که در مقر وزارت صحت عامه برگزار شد، محمد داوود به عهده داشت و عزيز الله واصفی نایب ریيس آن بود.

13. لويه جرگه کابل (9) (1364/1985)

پس از روی کار آمدنحکومت تحت رهبریحزب دموکراتيک خلق افغانستان در سال 1357 (1978) لویه جرگه ای در تابستان 1364 (1985) در تالار بزرگ دانشگاه پلی تکنيک کابل برای سه روز برگزار شد و 1796 نفر در آن شرکت داشتند.

رياست جرگه را عبد الرحيم هاتف و نيابت آن را دکتر عبدالواحد سرابی به عهده داشتند. منظور آن جلب حمايت مردم بود و موضوعات شامل آن را مسأله صلح و سياست های خارجی و داخلی دولت افغانستان تشکيل می داد.

14. لويه جرگه کابل (10) (1366/1987)

این دومين جرگه در دوره حاکميت حزب دموکراتيک خلق بود و باز در تالار دانشگاه پلی تکنيک کابل برای دو روز در تابستان 1366 برگزار شد. عبدالرحيم هاتف رياست آن را به عهده داشت. نتیجه اين جرگه قانون اساسی جديد بود که در آن اسلام به عنوان دين مردم افغانستان مطرح شد و برای فرقه های مذهبی آزادی قانونی داده شد. براساس اين قانون اساسی ریيس جمهور انتخاب شد.

لازم به ياد آوری است که دو جرگه بزرگ قومی ديگر، يکی در تابستان 1365 به نام جرگه قبايل پشتون و ديگری به نام جرگه سراسری مردم هزاره در تابستان 1366 نيز در کابل بر گزار شد.

15. لويه جرگه کابل (11) (1368/1989)

آخرين لويه جرگه در دوران حاکميت حزب دموکراتيک خلق در بهار سال 1368 با فراخوان دکتر نجيب الله ریيس جمهور وقت افغانستان برای سه روز بر گزار شد. اين جرگه 732 نفر عضو داشت و موضوع آن را آشتی ملی، مصالحه با مجاهدين و حل سياسی مسأله افغانستان تشکيل می داد.

16. لويه جرگه هرات (1373/1994)

اين جرگه از سوی اسماعيل خان والی هرات به راه افتاد و پنج روز ادامه داشت. بر خلاف شورای حل و عقد که بيشتر محتوای مذهبی داشت، جرگه هرات مردمی بود و در آن از شخصيت های سياسی و ملی افغانستان در خارج از کشور نيز دعوت شده بود. يکی از مهمترين چهره های برجسته اين جرگه مرحومدوکتور محمد يوسف، صدر اعظم اسبق افغانستان بود.

17. لويه جرگه اضطراري (١٣٨١/٢٠٠٢)

لويه جرگه اضطراري، بر اساس توافقنامه بن به اشتراک ١٦٠٠ تن در زير خيمه بزرگ لویه جرگه واقع در ساحه دانشگاه پولي تخنيک در شهر کابل داير گرديد. این لویه جرگه با انتخاب حامد کرزى به عنوان ریيس ادارة انتقالي و تصويب ساختار اساسي نظام جديد افغانستان، تحول اساسي و بزرگي را در حيات سياسي اين کشور به وجود آورد.

18. لويه جرگه تصويب قانون اساسي (١٣٨٢ / 2003)

لويه جرگه تصويب قانون اساسي که اعضاي آن به ٥٠٠ تن مي رسيد، در واقع نقطه عطفي بود در تاريخ معاصر افغانستان. اين جرگه نيز در خيمه بزرگ لويه جرگه اضطراري در ساحه پولي تخنيک شهر کابل داير شد و قانون اساسی سال 1382 جمهوری اسلامی افغانستان را به تصويب رسانيد.

رسانه ها/ نصر الله نوری

ویراستار: عارف فرهمند