ماجرای آینده توافقنامه اتومی ایران هنوز ادامه دارد و به سه قاره جهان کشیده شده است. قرار است روزهای شنبه و یکشنبه حسن روحانی، رئیس جمهور ایران در نشست سران "سازمان همکاری شانگهای" (SCO) در شهر گینگدائوی چین اشتراک کند. در حاشیه این نشست، روحانی می خواهد تا گفتگوهای دوجانبه ای با رئیس جمهوران چین و روسیه نیز داشته باشد تا به این ترتیب راهی را برای دور زدن تحریمات ایالات متحده و احتمالا نجات توافقنامه اتومی بیابد.

همزمان در نشست سران "گروه هفت" موسوم به "جی ۷" در کانادا نیز که امروز جمعه آغاز می شود، موضوع ایران جنجالی خواهد بود. به ویژه مسئله "تحریمات ثانوی" ایالات متحده که شامل شرکت هایی در سراسر جهان می شود که با ایران به تجارت و معامله بپردازند.

در واقع پیش از نشست "سازمان همکاری شانگهای" تلاش های سیاسی به اوج خود رسیده است. در اروپا، بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل اوایل هفته جاری به برلین، پاریس و لندن سفر کرد و خواهان وارد کردن فشار حداکثری بر تهران شد. همزمان او توافقنامه اتومی ایران موسوم به «برجام» را به خاطر تحریمات شدید امریکا بی اعتبار خوانده است. علاوه بر این نشانه هایی از خروج کمپنی های اروپایی، مانند کمپنی فرانسوی "توتال" از ایران دیده شده است.

افزایش تنش

همزمان ایران نیز کلید افزایش تنش را روشن کرده است. تهران پیش از این یک بار نشان داد که این مسیر به کجا می رود اگر امضا کنندگان قرارداد  "طرح جامع مشترک عملیاتی"، پس از خروج امریکا از توافقنامه، مشوق های اقتصادی کافی را برای این کشور مهیا نکنند. اوایل این هفته، تهران اعلام کرد که ساخت دستگاه های "سنتریفوژ" قوی تر را برای غنی سازی یورانیوم آغاز می کند. علی واعظ، یک تحلیلگر مسائل سیاسی در "گروه بحران" می گوید که این اقدام ایران یک حفظ تعادل محتاطانه بوده است. واعظ در مصاحبه با دویچه وله گفت: «از نقطه نظر تخنیکی، هیچ یک از این اقدامات توافقنامه اتومی را نقض نمی کند».

در سوی دیگر، سه کشور امضا کننده اروپایی توافقنامه اتومی، آلمان، فرانسه و بریتانیا به همراه اتحادیه اروپا در نامه مشترکی به مایک پومپئو وزیر خارجه و ستیو منوشن وزیر مالیه ایالات متحده، خواهان استثنائاتی در قبال شرکت های اروپایی شده اند که با ایران به معامله تجاری می پردازند. همزمان، کمیسیون اتحادیه اروپا به خاطر نجات توافقنامه اتومی دست به اقدام مشابه زده و روی قانون دفاعی در برابر تحریمات ایالات متحده کار کرده است.

"نفت در مقابل آهن قراضه"

در میان چنین مانور دیپلوماتیک و سیاسی، سفر پیش روی حسن روحانی به نشست سران "سازمان همکاری شانگهای" معنای خاصی دارد. در "سازمان همکاری شانگهای" که در سال ۲۰۰۱ با ابتکار روسیه و چین پایه گذاری شد، پاکستان و هند نیز در سال های اخیر به عضویت کامل آن درآمدند. ایران در این سازمان، به عنوان یک کشور ناظر حضور دارد. اما دیدار روحانی با همتای چینی اش، شی جین پینگ در حاشیه این نشست، قطعی شده است. دیدار او با رئیس جمهور روسیه هنوز کاملا قطعی نیست.

با این حال، علی واعظ کارشناس مسائل ایران یادآوری می کند که در گذشته نیز "چین در اوج تحریمات اقتصادی غرب علیه ایران، تجارت قابل توجهی با این کشور داشت و در برخی بخش ها بازار خود را گسترش داد». اما این مسئله برای ایران چقدر اهمیت داشت؟ ایران تجارت با چین را "تبادله نفت با آهن قراضه" می خواند. واعظ توضیح می دهد: «ایران به چین نفت می فروخت و در عوض، ابزارآلات چینی با کیفیت بسیار پایین دریافت می کرد؛ چرا که ایران در آن وقت چاره دیگری نداشت».

انریکو فلس، کارشناس علوم سیاسی با دقت "سازمان همکاری شانگهای" را بررسی کرده است. فلس در مصاحبه با دویچه وله گفته است که چین و ایران احتمالا روی انتقال انرژی به توافق می رسند. او گفت: «این گونه به نظر می رسد که آنها می گویند: ما کوشش می کنیم تا شما را از لحاظ اقتصادی کمک کنیم». علاوه بر این، روحانی می تواند تا نشانه های بیشتری از همکاری بین المللی، در زمان تحریمات امریکا، با خود به تهران ببرد. انریکو فلس می گوید: «همکاری بیشتر در چارچوب عملیات های ضد ترور منطقوی، اشتراک در سیاست های امنیتی در عمل، و البته کوشش برای اشتراک بیشتر در جاده ابریشم، از جمله این موارد هستند».

کانال های چینی برای شرکت های اروپایی

الی گرانمایه، از مرکز تحقیقاتی «روابط خارجی شورای اروپا» در مصاحبه با دویچه وله به نکات دیگری اشاره کرد که برای ایران اهمیت و معنای زیادی دارد: زیرساخت های اقتصادی چین. در مقایسه با اروپا، چین وابستگی بسیار کمی به امریکا دارد و به این دلیل از تحریمات این کشور کمتر متاثر می شود. گرانمایه می گوید: «از این رو موسسات مالی چینی و کانال های تجاری آن می توانند به اروپایی ها اجازه بدهند تا از طریق آنها با ایران به تجارت بپردازند و در این کشور سرمایه گذاری کنند». علی واعظ این موضوع را روشن تر بیان می کند: «می توان فکر کرد که اروپایی ها از ایران نفت بخرند و پول آن را از طریق بانک های چینی بپردازند. یا تبادله نفت با کالای روسی انجام بگیرد و نفت همچنان از ایران وارد شود».

ایران در حال حاضر به عنوان کشور ناظر در "سازمان همکاری شانگهای" حضور دارد؛ اما ده سال است که کوشش می کند تا به عضویت کامل این سازمان درآید. در گذشته تهران زیر تحریمات مختلف سازمان ملل متحد قرار داشت اما حالا این تحریمات برداشته شده اند. علی واعظ می گوید که مهمترین مشوق برای ایران، برای باقی ماندن در توافقنامه اتومی می تواند پیشنهاد عضویت کامل این کشور در "سازمان همکاری شانگهای" باشد. او توضیح می دهد: «حالا زمان مناسبی است که تا عضویت کامل ایران پذیرفته شود و پیام قویی به واشنگتن فرستاده شود که کشورهای شرقی آماده نیستند تا از واشنگتن در تطبیق سیاست خارجی اش پیروی کنند».

منافع ژئو استراتژیک

هیچ کدام از کشورهای روسیه یا چین نمی خواهند تا اقتصاد ایران نابود شود یا رژیم در این کشور تغییر کند. واعظ، کارشناس "گروه بحران" می گوید: «ایران تنها کشور در خاورمیانه است که منابع قابل توجه انرژی دارد اما ایالات متحده جای پایی در آن ندارد. از نقطه نظر ژئواستراتژیک، چین و روسیه از رژیمی که مخالف ایالات متحده باشد، استقبال می کنند».

اما انریکو فلس به این نظر به دیده شک می نگرد. او می گوید که عضویت ایران در "سازمان همکاری شانگهای" این سازمان را "با صراحت به یک اتحاد ضد امریکایی تبدیل می کند؛ این چیزی است که من مطمئن نیستم اعضای آن واقعا بخواهند". با این همه، فلس می گوید که آنچه ایران در اجلاس شانگهای به آن دست می یابد این است که می تواند یک دورنمای دو تا سه ساله را برای خود ترسیم کند.

ناگفته نماند که یکی دیگر از کشورهای خاورمیانه که برای عضویت در "سازمان همکاری شانگهای" درخواست داده است، اسرائیل می باشد.

ماتیاس فون هاین / ع. ح.