در اهدای جوایز نوبل بسیاری مسایل مد نظر گرفته می‌شوند، اما مطمئناً تنوع و تساوی جنسیتی نه. از سال ۱۹۰۱ به این سو علاوه به ۲۵ سازمان مجموعاً ۹۲۳ دانشمند، نویسنده و افرادی که در تامین صلح نقش داشته اند، جوایز نوبل را به دست آورده اند. برندگان این جوایز نه تنها در بخش علوم طبیعی بلکه در دیگر عرصه‌ها نیز غالباً مرد، مسن و سفید پوست بوده اند.

اکثریت برندگان جوایز نوبل از اروپا یا ایالات متحده امریکا بوده اند. تا حالا ۲۸ جاپانی، ۱۴ آسترالیایی، ۱۱ تن از افریقای جنوبی و هشت تن از چین این جوایز را کسب کرده اند. این نشان می‌دهد که عرصه علم و دانش یک استثنا نیست.

تفاوت زیاد در جوایز مربوط به عرصه‌های علمی

تفاوت آشکار جنسیتی خصوصاً در میان برندگان جوایز علمی نوبل دیده می‌شود که غالباً مردان کهن‌سال و سفید پوست اند. در توجیه این تفاوت همواره گفته می‌شود که عرصه علم و دانش زیر تسلط مردان قرار دارد و این جوایز هم به خاطر اکتشافاتی داده می‌شود که سال‌ها قبل صورت گرفته اند.

در میان مجموع کسانی که در عرصه‌های علمی جایزه نوبل دریافت کرده اند، تنها ۵۴ خانم وجود دارند که فقط شش درصد مجموع برندگان را تشکیل می‌دهند. از میان این زنان، ماری کوری دو بار، در سال ۱۹۰۳ جایزه نوبل فزیک و هشت سال بعدش جایزه نوبل کیمیا را به دست آورد. در مجموع ۱۲ جایزه نوبل طب، پنج جایزه نوبل کیمیا و سه جایزه نوبل فزیک به زنان داده شده است.

علاوه بر این، ۱۷ جایزه نوبل صلح و ۱۵ جایزه نوبل ادبیات به زنان اهدا شده است. از جمله سال گذشته اولگا توکارچوک نویسنده پولندی جایزه نوبل ادبیات را کسب کرد. علاوه بر این سال گذشته استر دوفلو، اقتصاددان فرانسوی-امریکایی جایزه نوبل اقتصاد را به دست آورد. به این ترتیب در سال ۲۰۱۹ دو تن از ۱۵ برنده جوایز نوبل زن بودند.

برندگان جنجالی

جایزه نوبل تا هنوز بالاترین جایزه در عرصه‌های مورد نظر است، هرچند که به خصوص در سال‌های اخیر تصمیم‌های جنجال‌برانگیز و افتضاحاتی وجود داشته است. آلفرید نوبل، مخترع داینامیت این جایزه را بنیان‌گذاری کرد و همه سرمایه خود را که از این طریق به دست آورده بود، به این جوایز اختصاص داد.

به خصوص اعطای جوایز صلح نوبل به بارک اوباما، رئيس جمهور پیشین ایالات متحده امریکا ۹ ماه بعد از به قدرت رسیدن‌اش، یاسر عرفات رهبر اسبق فلسطینی‌ها و «پروژه صلح» اتحادیه اروپا مورد مشاجره قرار داشته اند. برخلاف، مهاتما گاندی، نماد مبازره بدون خشونت در برابر نابرابری‌ها و سرکوب، با وجود چند بار نامزدی برای این جایزه هرگز آن را به دست نیاورد.

از  دیگر موارد جنجالی می‌توان از اهدای جایزه نوبل ادبیات به امیل سیلانپا فنلندی نام برد که کمتر کسی او را می‌شناسد و یا آثارش را می‌خواند. مورد جنجالی دیگر هاری ادموند مارتینسون بود که خودش به عنوان عضو اکادمی نوبل به اصطلاح به خود جایزه داده و بعداً خودکشی کرد. به همین گونه سال گذشته جایزه ادبیات نوبل به نویسنده اتریشی پیتر هاندکه داده شد، در حالی که منتقدان می‌گویند این نویسنده جنایات ارتکاب یافته توسط صرب‌ها در جنگ یوگوسلاویا را کم‌اهمیت جلوه داده و یا انکار کرده است.

در عرصه علمی برندگان جوایز نوبل کمتر جنجالی بوده اند، آن‌هم مطمئناً به این خاطر که موضوعات علمی غالباً بسیار پیچیده است. با وجود این، در سال ۱۹۲۶ پاتولوژیست دنمارکی جایزه نوبل طب را به به خاطر این کشف به دست آورده بود که یک کرم کوچک لوله‌ای باعث سرطان معده می‌شود، اما بعداً مشخص شد که این کشف یک خطا بوده است.

همچنین در سال ۱۹۲۳ جان مکلید جایزه نوبل طب را به دست آورد، هرچند که او در زمان کشف انسولین توسط انستیتوتی که او در آن کار می‌کرد، در رخصتی به سر می‌برد. کویچی تاناکا، دانشمند جاپانی، در سال ۲۰۰۲ به خاطر کشف یک روش لایزری که تنها خودش از آن استفاده می‌کند، جایزه نوبل کیمیا را به دست آورد.

جوایز بیشتر برای زنان در ۲۰۲۰؟

زنان به خصوص در بخش‌های علمی همواره در سایه رقیبان مرد خود قرار می‌گیرند. حتی در برخی تحقیقات علمی که زنان نیز نقش چشمگیر داشته اند و نتایج این تحقیقات برنده جایزه نول شده اند، زنان از این جوایز بی‌نصیب مانده اند.

لیزه مایتنر مطمئناً یکی از این دانشمندان زن است که آزاد شدن انرژی در نتیجه شکافت هسته‌ای را کشف کرده بود. به همین گونه ژوسلین بل بورنل، کاشف ستاره‌های نیوترونی چرخانی (Pulsare) و ورا روبین اخترشناس امریکایی که در دهه ۱۹۷۰ نخستین شواهد متقاعدکننده در مورد موجودیت ماده تاریک را ارائه کرده بود، نیز از جوایز نوبل محروم ماندند. در عوض، سه فزیکدان مرد در سال‌های اخیر به خاطر این کشف جایزه نوبل را دریافت کردند.

افزایش زنان در راس گروه‌های تحقیقی به جای سهمیه بندی

در عصری که در مورد برابری جنسیتی و تنوع بحث‌های زیادی جریان دارد، انتظارات زیادی از بنیاد جایزه نوبل نیز وجود دارد که این مسایل را در نظر داشته باشد. در دهه‌های اخیر در عرصه‌های علوم طبیعی نیز تغییرات ساختاری رونما شده و در میان نامزدان جوایز نوبل زنانی وجود دارند که بیش از دیگران مستحق جایزه اند. از جمله امانوئله شارپنتیر و جنیفر داودنا مخترعان سیستم ویرایش ژن (CRISPER/Cas9) از سال ۲۰۱۲ به این سو از نامزدان برجسته جایزه نوبل اند.

الکساندر فرویند/ ع. ف.