نرسیده به مرکز شهر و در محلی به نام «جوی شیر»، مرکز کتاب فروشان شهر کابل موقعيت دارد، جایی که با دیدنش اصلا تصور نمی کردم مرکز ناشران و کتاب فروشان پایتخت افغانستان باشد؛ كنج جاده‏ ای که غرب کابل را به مرکز شهر وصل می کند.

در این كنج ده‏ها کتاب فروشی و دفاتر نشراتی در غرفه های کهنه و فرسوده ای که از آهن و حلبی ساخته شده اند، وجود دارند و برای این که وسعت این منطقه برای ناشران و کتاب فروشان بیشتر شود، به تازگی در بالای این غرفه های کهنه، با تکه پاره‏هایی از آهن و شیشه، طبقه دوم نیز ساخته شده تا انبار و آرشیو کتاب های آن ها باشد.

با گشت و گذار در میان این غرفه های کتاب فروشی، کتاب های باعظمتی را دیدم که در میان خاک، بدون این که کسی ارزش آن ها را درک کند، غوطه ور شده اند. از این که مرکز علم، فرهنگ و ادبیات یک کشور در چنین محیطی ساخته شده باشد، آن هم کشوری که قرن‏ ها تاریخ و تمدن پرشکوه دارد و از این که مردم این کشور و دولت مردان آن این گونه به فرهنگ، تاریخ و تمدن خود احترام می گذارند، بسیار شرمگین و متأسف شدم.

فراموشی فرهنگ زنده

«کتال» که یکی از ناشران و کتاب فروشان شهر کابل در منطقه جوی شیر است، او می گوید که قبلا محلی در مرکز شهر به نام «افغان اعلانات» بود که در آن حدود 120دکان کتاب فروشی وجود داشت؛ اما این مکان را در اختیار حلبی‏ فروشان، آهنگران و پلاستیک فروشان قرار دادند و ناشران و کتاب فروشان کابل بی خانه شدند. او با صدایی که توأم با درد است، می‏پرسد: «وقتی که پلاستیک فروشان و آهنگران جای پیدا می کنند، چرا کتاب و فرهنگ این کشور جایی برای حضور و فعالیت پیدا نمی کند؟»

کتال در ادامه باز می‏ پرسد: «شما یک بار به این غرفه های کهنه و زنگ زده توجه کنید؛ آیا این جای شرم نیست که چنین مکانی یک مکان فرهنگی باشد؟»

کتال که به شدت از عملکرد وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان در قبال فرهنگ این کشور ناراحت و خشمگین است، می گوید که متأسفانه حکومت افغانستان و وزارت اطلاعات و فرهنگ هیچ توجهی به وضعیت ناشران و کتاب فروشان ندارند و شاید اصلا خبر نداشته باشند که آیا در شهر کابل کتاب فروشی وجود دارد یا خیر؟ او ادامه می دهد: «وزیر صاحب اطلاعات و فرهنگ در قبرهای کهنه و مناطق باستانی می‏گردد تا آثار باستانی بیابد؛ اما کسی متوجه فرهنگ زنده یی که امروز ما داریم، نیست».

انقلاب فرهنگی

کتال در مورد وضعیت نشر و چاپ کتاب در افغانستان، ابتدا به وجود سال ها فضای خفقان و خاموشی در افغانستان اشاره می کند که هیچ کس اجازه خواندن کتاب به جزء برخی کتاب های مشخص و مورد تأیید دولت های وقت را نداشت؛ اما وضعیت امروز افغانستان بسیار تغییر کرده و به گفته او، افغانستان با یک «انقلاب فرهنگی» مواجه شده است.

برخی از نویسندگان و فرهنگیان افغانستان نیز به رشد سریع چاپ و نشر کتاب در این کشور در ده سال گذشته اشاره دارند و می گویند که این وضعیت به هیچ‏ وجه با گذشته قابل مقایسه نیست.

روح‏ الامین امینی، شاعر و نویسنده می گوید که در طول سال های اخير چون نیازی به صدور مجوز برای چاپ کتاب در افغانستان وجود نداشته، انبوهی از کتاب در این سال ها به چاپ رسیده؛ اما به باور او، این تنها یک سوی مسأله است و«نباید از یاد برد که این تغییرات از نگاه برخورد با محتوای کتاب‏هایی که چاپ شده، بیشتر یک تغییر کمی است». امينی در ادامه می افزايد: «هر‏چند دراین سالها کتابهای خوبی نیز به بازار کتاب خوانی عرضه شده، اما حجم کتابهای بی مایه و سخیف نیز کم نیست؛ کتابهایی که بر روی ذوق وسلیقه مخاطب تأثیر سوء می گذارند و باعث می شوند سطح کتاب را تا چرندنامه ای محض پایین بیاورد که به اصطلاح، نویسنده آن حتی سواد خواندن و نوشتن درست هم نداشته است. این وضعیت سبب شده است مخاطبین جدی کتاب به آن چه در افغانستان منتشر می شود تا اندازه ای بی اعتماد شوند».

وابستگی به پاکستان

از آنجایی که در افغانستان و در زمینه چاپ و نشر کتاب، آماری رسمی وجود ندارد، کسی نمی داند واقعا چه تعداد کتاب در افغانستان در طول سالهای گذشته منتشر شده است.

به گفته کتال، ناشر و کتاب فروش، در شرایط کنونی در کابل از میان ده‏ها انتشارات، در حدود 30 انتشارات فعال وجود دارند و 300 الی 400 کتاب فروشی فعالیت می کنند. اين ناشر مي گويد كه موضوع بیشتر کتاب هایی که چاپ می شوند، در مرحله اول سیاسی می باشد و کتاب های تاریخی ومجموعه اشعار و داستان در رده های بعدی قرار دارند. البته بعضی کتاب های دیگر چون فلسفه و حقوق نیز در افغانستان بسیار کم چاپ و نشر می‏شوند.

این ناشر می گوید که بیش از 60 درصد کتاب هایی که از طریق ناشران افغان چاپ می شود، یا وارد کشور می شود، از پاکستان می آید. به گفته كتال، «در پاکستان هم کاغذ ارزان است، هم کارگر،هم نیروهای متخصص ومسلکی وجود دارد». او توضيح مي دهد: «ما یگانه مشکلی که در افغانستان داریم، نبود نیروهای مسلکی است، مثلا صحاف نداریم، دیزاینر نداریم، در این جا بسیارمشکلات وجود دارد؛ به این خاطر، تقریبا 60 درصد کتاب های ما در پاکستان چاپ می شوند». در این میان، کتال می افزاید که 30 الی 35 چاپ خانه یی که در کابل وجود دارند، فقط توانایی چاپ حدود 30 درصد از کتاب های نویسندگان و ناشران افغان را دارند. باقی کتاب ها یا در ایران چاپ می شوند و یا از این کشور وارد می گردند.

اما محمد اکبر، رییس یکی از چاپخانه های کابل می گوید که در شرایط کنونی بیشتر کتاب های نویسندگان و ناشران افغانی در داخل کشور چاپ می شوند و چاپخانه های افغانستان توانایی و امکانات لازم در این عرصه را در اختیار دارند. او حتی می گوید که چندین چاپخانه بزرگ در کابل وجود دارند که می توانند کارهای بزرگی چون چاپ کتاب برای وزارت معارف افغانستان را در کابل انجام دهند و هیچ نیازی به چاپ کتاب های معارف در پاکستان نیست.

محمد اکبر ادعا می کند که با وجود ماشین های چاپ خوبی که در طول سال های گذشته از کشورهایی چون آلمان، استرالیا، فرانسه و امریکا وارد افغانستان شده، کارهای چاپ کتاب و مجلات در کابل حتی با کیفیتی بهتر از پاکستان انجام می شود. او می گوید که ماشین های چاپی که در کابل وجود دارند، نسبت به ماشین های فرسوده یی که در پاکستان است، از توانایی و کیفیت خوبی برخوردار هستند و بازدهی بهتری دارند.

در این میان، محمد اکبر می‏ پذیرد برخی مسایل، کار چاپی که در پاکستان انجام می شود را نسبت به افغانستان ارزان تر می سازد و این موضوع تنها دلیلی است که سبب شده برخی ناشران کارهای چاپی خود را به پاکستان بفرستند. اکبر می گوید که از یک سو نیروی مسلکی برای چاپ کتاب و مجلات در پاکستان بیشتر است و از سوی دیگر، نیروی کار در این کشور ارزانتر است؛ از این‏ رو هزینه ی چاپ نیز کمتر می شود، اما او می گوید که اگر هزینه های رفت و آمد به پاکستان و انتقال کتاب ها و مجلات از این کشور به افغانستان را حساب کنی، تفاوتی در هزینه تمام شد چاپ کتاب وجود نخواهد داشت. او می افزاید که هم اکنون تمام کارگران مسلکی او و همچنین دیگر چاپخانه های کابل پاکستانی هستند، به همین دلیل تأکید می کند که کار چاپ افغانستان با پاکستان، تفاوتی در کیفیت ندارد.

البته محمد اکبر به این مسأله نیز اشاره می کند که با وجود این که ماشین های چاپ در افغانستان نسبت به پاکستان بهتر هستند، اما تاریخ تولید این ماشین ها 15 الی 20 سال پیش بوده و مدرن و جدید نمی باشند. او گفت که هزینه های بالای خریداری این ماشین ها، نبود سرمایه لازم برای خرید آن ها و از همه مهم تر نبود نیروی مسلکی برای کار با این ماشین ها، از دلایلی است که سبب شده تا ماشین های مدرن چاپ کتاب و مجلات در افغانستان وجود نداشته باشند.

کاوه جبران، یکی از نویسندگان افغانستان که اخیرا چند نمونه کار چاپی از جمله تقویم، بروشور و کتابچه را به پاکستان برده، تنها دلیل كار خود را ارزان بودن چاپ در این کشور بیان می کند؛ اما او نیز اعتراف می کند که ظرفیت های چاپ و نشر کتاب و مجلات، تقویم ها و بروشورها در افغانستان وجود دارد، منتهی هیچ کنترل و نظارتی بر قیمت های چاپ در این کشور وجود ندارد:‌«یکی از مشکلات اصلی در این موضوع عدم نرخ مشخص یا تعیین نرخنامه از سوی شهرداری و یا وزارت فرهنگ و همین گونه نبود کنترل از سوی نهادهای مسئول است که تفاوت نرخها بسیار است. به گونه مثال برای چاپ و نشر جنتری ها و کتابچه ها ما به دلیل آن به پاکستان رفتیم که در افغانستان نرخ قیمت بود».

ولی با وجود اطمینانی که محمد اکبر از کیفیت و قیمت چاپ کتاب و مجلات در داخل افغانستان می دهد، هنوز نویسندگان، فرهنگیان و ناشران افغانستان اطمینان چندانی به کیفیت کارهای چاپی و همچنین قیمت آن ها در داخل این کشور ندارند. روح‏ الامین امینی در این مورد می‏گوید: «یک نویسنده یا انتشارات وقتی می‏بیند کتابی را که در خارج از افغانستان چاپ می شود، هم از نگاه هزینه به سود اوست و هم از منظر کیفیت چاپ می تواند کاربهتری را ارایه کند، بدیهی است ناشرین و نویسندگان در مواردی ترجیح می دهند کتابشان در خارج از کشور چاپ شود».

ناشران، فرهنگیان و نویسندگان افغانستان از دولت این کشور می‏خواهند که به فرهنگ افغانستان توجه داشته باشد، زمینه های مناسب برای فعالیت ناشران، کتاب فروشان و چاپخانه ها را مهیا بسازد؛ برای ناشران، کتاب فروشان و چاپخانه ها جای و مکان مناسب داده شود، به ناشرین برای چاپ کتاب قرضه داده شود و قانون کپی رایت ( حق نشر) تصویب و اجرا شود؛ زیرا به گفته آن ها، تنها در این صورت است که افغانستان می تواند وابستگی در عرصه چاپ و نشر کتاب به خارج به خصوص پاکستان را از میان بردارد و فرهنگ خود را توسعه بدهد.

دویچه وله: عباس برومند / کابل

ويراستار: عاصف حسينی