جو بایدن، رئیس جمهور ایالات متحده امریکا در اوایل ماه آگست سال ۲۰۲۲ اعلام کرد که نیروهای امریکایی بر مخفیگاه الظواهری در شهر کابل دو موشک با هواپیمای بی‌سرنشین شلیک کرده و او را کشته اند.

اما شاخه تبلیغاتی شبکه القاعده به نشر پیام‌های بی‌تاریخ صوتی و ویدیویی این ایدیولوگ مصری ادامه داده است. ایمن الظواهری بعد از قتل اسامه بن لادن، موسس کاریزماتیک شبکه القاعده در عملیات نیروهای ویژه امریکا در پاکستان در سال ۲۰۱۱، رهبری این شبکه را به عهده گرفت.

هنس یاکوب شیندلر، رئيس مرکز تحقیقاتی «مبارزه با افراط‌گرایی» در مورد این سکوت شبکه القاعده گفت: «این واقعاً عجیب و غریب است. یک شبکه تنها در موجودیت یک رهبر کار می‌کند. نیاز به یک شخص است که همه چیز را هماهنگ کند.»

در مورد رهبری القاعده تقریباً همه گزینه‌ها باز اند.

دو تن از محققان، رافائلو پانتوکی و کبیر تانجه، در ماه دسمبر در وب‌سایت (Lawfare) نوشتند: «البته این مورد ممکن است که ایالات متحده در مورد مرگ او دچار اشتباه شده باشد.» اما آن‌ها افزوده اند: «با توجه به اطمینانی که رئيس جمهور بایدن با آن در مورد این حمله صحبت کرد، چنین چیزی غیرمحتمل به نظر می‌رسد.»

یک احتمال دیگر این است که شبکه القاعده هنوز نتوانسته با جانشین احتمالی الظواهری ارتباط برقرار کند. فرد شماره دوم سابق القاعده به نام رزمی سیف‌العدل به عنوان جانشین احتمالی الظواهری نگریسته می‌شود.

سیف‌العدل یک دگرمن سابق نیروهای ویژه مصر است که در دهه ۱۹۸۰ به جهادگرایی روی آورد و ناظران حدس می‌زنند که در ایران باشد.

حاکمان شیعه‌مذهب ایران به صورت رسمی مخالف شبکه سنی‌مذهب القاعده اند، اما منتقدان به تکرار ایران را به همکاری با این شبکه و پناه دادن به رهبران آن متهم کرده اند.

شیندلر به این نظر است که پناه دادن به سیف‌العدل «برای رژیم ایران می‌تواند هم یک تعهد و هم یک سرمایه» باشد. به این معنی، که ایران می‌تواند با توجه به منافع خود تصمیم به تحویل‌دهی او به ایالات متحده امریکا بگیرد و یا او را بگذارد که حمله علیه غرب را سازماندهی کند.

پانتوکی و تانجه احتمال می‌دهند که ممکن است القاعده به دلیل فشار طالبان در مورد مرگ الظواهری سکوت کرده باشد.

طالبان در ماه آگست اعلامیه‌ای با جمله‌بندی بسیار محتاطانه در این رابطه نشر کردند که در آن نه حضور الظواهری در افغانستان و نه هم مرگ او را تائید کردند.

این دو پژوهشگر نوشته اند: «تصمیم آن‌ها (طالبان) که در این رابطه اظهارنظر نکنند، می‌تواند بخشی از تلاش‌های شان برای مدیریت مناسبات عمیق اما شکننده با القاعده باشد، و در عین زمان از جلب توجهات به حضور این گروه تروریستی خارجی که در تناقض با توافقنامه این گروه با ایالات متحده امریکا قرار دارد، جلوگیری کنند.»

این نیز محتمل است که سیف‌العدل کشته شده و یا مخفی شده باشد تا به سرنوشت سلف‌اش و همچنین دو رهبر گروه رقیب‌‌اش «دولت اسلامی» یا داعش مواجه نشود. دو رهبر گروه داعش سال گذشته کشته شدند.   

الظواهری در رهبری القاعده کاریزما و تاثیرگذاری بن لادن را نداشت، اما نقش کلیدی در غیرمتمرکزسازی این شبکه بازی کرد.

القاعده امروزی از گروهی که در سپتمبر سال ۲۰۰۱ به برج‌های تجارت جهانی در ایالات متحده امریکا حمله کرد، فاصله زیادی دارد. این گروه حالا شاخه‌هایی پراکنده در شرق میانه، افریقا و جنوب آسیا دارد که از نظر عملیاتی، تمویل و استراتژی کمتر از گذشته به فرماندهی مرکزی این گروه وابستگی دارد.

باراک مندلسون، کارشناس امور القاعده گفت سخت است گفته شود که چرا معرفی رهبر جدید برای این گروه زمانبر است: «در نهایت، این تاخیر بازتاب‌دهنده اهمیت محدود رهبری مرکزی القاعده است.»

این کارشناس ساکن در ایالات متحده امریکا گفت: «این (رهبری مرکزی القاعده) نمادی برای توحید گروه‌ها در خارج از مرزها است، اما اهمیت عملیاتی آن پایین است.»

گروه داعش، رقیب سرسخت القاعده، بعد از این که «خلیفه» خودخوانده‌اش در جریان یک عملیات نیروهای امریکایی در سوریه در سال ۲۰۱۹ دست به خودکشی زد، با مشکل مشابه در پر کردن خلای رهبری خود مواجه بوده است.

بعد از کشته شدن دو رهبر داعش در سال گذشته، این گروه در خزان گذشته یک فرد نسبتاً شناخته نشده را به عنوان رهبر جدید خود انتخاب کرد و مدعی شد که او از وارثان قبیله قریش پیامبر اسلام است تا مشروعیت او را تقویت کند.

تور هامینگ، تحلیلگر در مرکز بین‌المللی مطالعات بنیادگرایی گفت که داشتن رهبر سمبولیک برای القاعده زیاد مهم نیست. او افزود: «ما این را در مورد گروه «دولت اسلامی» از سال ۲۰۱۹ به این سو دیده ایم، که این (داشتن رهبر سمبولیک) زیاد مهم نیست.»

این تحلیلگر افزود که داعش «خلیفه‌های» جدید انتخاب کرد، اما «هیچ کسی نمی‌داند که آن‌ها چه کسانی بوده اند و هرگز از آن‌ها چیزی نشنیده اند. اما با وجود این، گروه‌های وابسته به داعش وفادار مانده اند.»

هامینگ افزود: «در مورد القاعده نیز می‌تواند همین گونه باشد که تنها شورای چهره‌های ارشد نقش امیر را بازی کند.»

Af/pa (AFP)