در سلسله بررسی کارنامه حکومتهای افغانستان، این بار کارنامه حکومت 9 ماهه حبیب الله کلکانی به بحث گرفته شده است. این مطلب توسط نصیر مهرین، تحلیلگر مسایل تاریخی برای دویچه وله نوشته شده و در دو بخش به نشر میرسد.

بخش دوم و پایانی

همان گونه که موضع دفاعی نیز نه تنها از توضیح سیر اوضاع عاجز مانده، بلکه در سطح واکنش علیه دشمنان حبیب الله، اهمیت بحث و سطح بررسی

و پژوهش را تنزل داده اند. حضور روحیات و احساسات قومی و منطقهیی در گزینش راه دشمنی و یا طرفداری از او، به انحراف از دریافت سیمای واقعی شورش و رسیدن او به قدرت لرزان و مؤقتی انجامیده است.

این است که بررسیهای مشحون از تنگ نظری و یا پیشداوریهای قهرمان سازانه و گذاشتن او در هالهیی از ابهام عیاری، شناخت مورد ضرورت آن صفحه از تاریخ ما را آسیب رسانده است.

سوگمندانه تا حال بیشترین ارزیابیهای بیگانه با این نیاز در برخورد با نظام نه ماهۀ امیر حبیب الله کلکانی سایه دارند. تأکید ما در زمینۀ تشخیص سیر شکلگیری قوت و رسیدن او به کابل و نشستناش بر تحت امارت، تنها تامل ژرف و دوری از شیوههای گمراه کنندهیی مبنی بر «قطاع الطریق» و یا «عیار» نامیدن او نیست. بررسی دقیق تاریخ دستیابی او به قدرت، ذهنیت دست پروردگی او و یا اتهام عامل انگلیس بودن را منتفی میداند. دقیقاً چیزی را ردیهیی را که هنگام بررسی شورش ملاعبدالله بدان نیاز داریم. با این تفاوت که ملا عبدالله از آن اندازه شعور دینی و مذهبی بهره مند بود که به وسیله آن اصلاحات امان الله خان را به سنجش میگرفت. اما حبیب الله از انگیزشهای نخستین چنان شعور بیبهره بود. و این موضوع بیش از همه به داوری منصفانه نیاز دارد.

مبحث صدرنشینی نه ماهۀ او، چرایی عدم توفیق و یا عدم علاقۀ روحانیت معتبر دارندۀ پیرو و حرف شنو را نیز مطرح مینماید. روحانیتی که در راه کشاندن حبیب الله به زیر بیرق و شعار خویش توفیق داشت، کمر حبیب الله کلکانی را بست و به او بعیت نمود. بخش قابل ملاحظۀ آن به زودی امیر را رها نموده و به قدمهای سنجیدۀ محمد نادر خان گوش فرا دادند.

ویژه گی دیگری هم از عناصر موجود در جامعۀ ما است، که هنگام آمادگیها برای سقوط امیر حبیب الله کلکانی با تبارز بیشتر چهره نمود، و آن تأثیر بهره گیری از عنصر قوم، قبیله، سمت و منطقه بود. حبیب الله کلکانی که با تلقیات متأثر از نحلۀ قرائت متفاوت دینی از اصلاحات امانی، جبهۀ ضد امانی را تقویت کرد، از نظر تعلقات قومی، تاجیک بود. موضوعی که در زمان شورشهای ضد امان الله خان بسیار جدی پنداشته نمیشد؛ و زیر تأثیر شعار دینی رنگ میباخت. اما در مرحلۀ بعدی، یا پس از زمان نشستن حبیب الله کلکانی به تخت امارت، هنگامی که برنامۀ دورنمودن او مطرح شد، شعارهای پرکشش دیگری در دستور وظیفۀ برانگیختن مردم برای تصرف قدرت قرار گرفتند. بدون در نظر داشت نقش این عنصر، نه تنها قصد و نیت ارزیابی درست از آن دورۀ 9 ماهه، نمیتواند ره به منزل مقصود ببرد، بلکه عبورگاه بحث مسایل تاریخی کشور را به سوی زمینههای افغانستان شناسانه کمک نمیکند.

همان گونه که شورشهای با حمل شعار دینی به سراغ راه سرنگونی و نگونبختی نظام امانی رفتند، شعار قومی، قبیلهیی و سمتی بود که به نیروی بسیج کننده محمد نادر خان کمک نمود و اسباب سقوط امیر حبیب الله را فراهم آورد. در این زمینه شایسته است که شکست حبیب الله را در برابر چنان سلاح، ناشی از قدرت تشخیص محمد نادر خان از امکانات موجود و نهفته در جامعه به ارزیابی بگیریم. دیروز در زمانۀ امانی، جنوب و شرق و شمال با برافراشتن درفشی که ادعای دور از انصاف «کافر» شدن امان الله را در جبین داشت، توحید پذیرفتند، اما دیری نپایید که مردمان همان کانونهای نخستین شورشها، در زیرشعار و کارکردهای سیاسی بسیار ماهرانۀ سمتی بسیج شدند. این یک واقعیت انکار ناپذیر است.

مردمان شرق و جنوب تحت رهبری سپهسالار پیشین محمد نادر خان با گرایشهای منطقهیی و قبیلهیی بسیج شده و در نتیجه مسلمانان «کفر شکن» را چنان به عذاب کشیدند که حتا صدایی برنخاست که آن عهد محمد نادر شاه و برادرانش با قــرآن و در قــرآن چه شد. (4)

تأکید بر ضرورت دریافت عوامل داخلی بارها مطرح شده است. به قول شادروان عبدالحی حبیبی «جامعه شناسی افغانی و تجزیۀ صفت و خصایص اجتماعی مردم افغانستان نیازمند کنجکاویهای ژرف در بنیان هویت این جامعه از نظر تاریخ، جغرافیا، اقتصاد، نژاد، زبان، عقاید و مواقف اجتماعی قبایل و روستانشینان و شهریان و کوچیان آواره گرد و بقایای مسالک روحی مانند مذاهب، طرایق و افکار صوفیانه و راهبانه است، که توام با تأثیرات مدنیت صنعتی جدید و فراوردههای عصر حاضر باید پژوهش و کاوش گردد.... این یک کار علمی دارای ابعاد تاریخی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و فکری کهن و نو است و از مشکلترین و دقیقترین مسایل اجتماعی است....» (5)

هنگام نگرش به نهایت آن 9 ماه، پنداشته میشود که سران حکومت، با آن سطح نازل شعور، از دریافت این حقیقت ناآگاه بوده اند که خلف خویش را حمل میکنند.

نویسنده: نصیر مهرین

ویراستار: عارف فرهمند

توضیحات و رویکردها:

1- از خلال صحبت های نگارنده با محمد اکبر خان، خسربرۀ امیر حبیب الله کلکانی، برادر بی بی سنگری. وی که بیش از نود سال عمر دارد، در هامبورگ آلمان زندگی می کند.

2- خلیل الله خلیلی، عیاری از خراسان.

هنگامی که در پیامدها و در پهلوی بقیه شورشها، نام او به یک خطر جدی در بیخ گوش دولت تبدیل شد، طی اعلامیههای دولتی به نام دزد و سقوزاده یاد گردید. متن اعلامیۀ دولتی زمان امان الله خان در اسناد و نامه های تاریخی افغانستان گردآورنده شهرت ننگیال است.

3- میرغلام محمد غبار. افغانستان در مسیر تاریخ.ص 825

4- دربارۀ موضوع امضأ محمد نادرشاه و برادرانش در قرآن مجید، تبصره هایی وجود دارد. آن چه محمد اکبر حیدری، خسربرۀ حبیب الله کلکانی به نگارنده گفت این است: «د رارگ جبل السراج سپاه بزرگی جمع شده بودند، پهیره داران احوال دادند که یک موتر با بیرق سفید به سوی جبل السراج نزدیک میشود... به آن ها اجازه داده شد که وارد ارگ شوند. پیش از آن هم رفت و آمد وجود داشت. نمایندگان نادر خان زلمی خان منگلی و شمس الحق خان مجددی، قرآن شریف را که در یک دستمال سفید بود، در دست داشتند. گفت و شنود در یک اتاق شروع شد. در اول دو دلی و تردید وجود داشت. بعد به سپاه که آمادۀ حمله به کابل می شد، ابلاغ شد که چون نادر خان قرآن شریف را به دست هیأت روان کرده تا از جنگ و خونریزی جلوگیری شود و همه در صلح زندگی کنند، امیر صاحب روانۀ کابل می شود ...»

5- عبدالحی حبیبی. جنبش مشروطیت در افغانستان. در بخش پایان کتاب زیر عنوان نتیجه .

یادآوری:

از آن جایی که نبشتۀ بالا، در نهایت به رئوس نکاتی اشاره دارد که تبارز و سرنگونی حبیب الله را باید با روایت دیگر به بررسی گرفت، و درمعرفی کلیت سیمای او بسنده نیست، برای دسترسی خوانندگان به منابع مطالعاتی بیشتر، نام این کتابها را میآورم.

1- شاه آقا مجددی. مختصر پیرامون زندگی نامۀ امیر حبیب الله کلکانی.

2- فضل غنی مجددی. افغانستان در عهد اعلی حضرت امان الله خان. به ویژه فصل پنجم.

3- میرغلام محمد غبار. جلد اول زیر عناوین تحول جدید، وضع داخلی. عکس العمل ارتجاع. در جلد دوم، بخش های اول کتاب.

4- میر محمد صدیق فرهنگ. افغانستان در پنج قرن اخیر. باب چهاردهم.

5- دکتور خلیل الله وداد بارش. امیر حبیب الله کلکانی، مردی در حریق تاریخ.

6- عیاری از خراسان اثر یاد شده از خلیل الله خلیلی.

7- مارشال شاولی خان. یادداشت های من.

8- محی الدین انیس. بحران و نجات.

9- سمسور افغان. دویمه سقوی. به زبان پشتو و ترجمه به زبان فارسی.

10- داکتر سید عبدالله کاظم. زنان افغان زیر فشار عنعنه و تجدد. فصل هفتم تا نهم.

11- جمشید خان شعله. جهاد ملت بخارا و حوادث لقی در شمال هندوکش.

12- عبدالحی حبیبی. جنبش مشروطیت در افغانستان. ص 176. نشر سازمان مجاهدین اسلامی، پشاور، پاکستان.

13- محی الدین انیس. بحران و نجات.

14- عبدالشکور حکم، از عیاری تا امارت، مواد جمع شده در این کتاب شبیه کاری است که جناب وکیلی پوپلزایی در مورد زندگی تیمورشاه درانی انجام داده است.

15- عبدالشکور حکم. آن کلکانی عیار بود نه دزد گردنه.

16- میرزا شکور زاده. حماسۀ رادمردان خراسان.

17- عبدالحق مجددی. حقیقت التواریخ. افغانستان از امیر کبیر تا رهبرکبیر. بخش مربوط به موضوعات شاه امان الله خان و امیر حبب الله کلکانی.

18- ک. پیکار پامیر. ظهور و سقوط اعلیحضرت امان الله خان. به ویژه فصل های 8/9/و 10

چند منبع به زبان انگلیسی:

1. Vartan Gregorian, The Emergence of Modern Afghanistan (Stanford,
Calif.: Stanford University Press, 1969), pp. 275-292.

2. Arnold Fletcher, Afghanistan: Highway of Conquest (Ithaca, New York:
Cornell University Press, 1965), pp. 213-225.

3. Asta Olesen, Islam and Politics in Afghanistan (Surrey, England:
Curzon Press, 1996), pp. 145-166.

4. Thomas Barfield, Afghanistan: A Cultural and Political History
(Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 2010), pp. 190-195.

19- Adamec. Who,s Who of Afghanistanصص 155/156

20- 5.Leon pollada. Reform and Rebelion in Afghanistan 1919-1929

برگردان به فارسی. به وسیلۀ باقی یوسفزی. به ویژه فصل های 7/8 و 9.

21- برای دریافت نقطه نظرات منابع شوروی وقت و بازتاب اوضاع در نشریات آنها، مراجعه شود:

- خاطرات آقابکف.

- ولادیمیر یویکو، رازهای سر به مهر تاریخ دپلوماسی افغانستان، برگردان: عزیز آریانفر.

- عزیزآریانفر. نبرد افغانی استالینگراد.

- منبع مربوط به حزب دموکراتیک خلق افغانستان، «تاریخ نوین افغانستان». هچنان افغانستان در سال های بیست و سی قرن بیست میلادی، مؤلف داکتر ویکتورگریکوویچ کارگون، برگردان به فارسی دری: داکترجلال الدین صدیقی.