زمستان گذشته تصاویر تکان‌دهنده‌ای از کیفیت بحرانی هوای پکن، پایتخت چین منتشر شد. هوا از گرد و غبار و ذرات معلق و دود اگزوز خودروها چنان انباشته بود که گویی خورشید طلوع نکرده است.

این تصویر در شهرهای بزرگ ایران نیز تصویر شناخته‌شده‌ای است. مقام‌های محیط‌زیستی شهرداری تهران در روزهای اخیر احتمال داده بودند که کیفیت هوا بار دیگر در وضعیت ناسالم قرار گیرد؛ هر چند در پایتخت ایران سال‌هاست شمار روزهای با هوای پاک، به گرد پای روزهای با هوای ناسالم هم نمی‌رسد.

آلودگی هوای تهران نه‌تنها سالمندان و بیماران، که مرغ‌های تهران را هم به ستوه آورده است. پایگاه اینترنتی "خبرگزاری کشاورزی ایران" (یانا) دی‌ماه ۱۳۹۱ به نقل از رئیس هیئت مدیره اتحادیه مرغ تخم‌گذار استان تهران نوشت: «با افزایش آلودگی هوا، مرغداری‌های استان تهران نیز با مشکل تهویه برای مرغداری‌های خود روبه‌رو شده‌اند. مرغ‌ها نیز مانند انسان باید اکسیژن استنشاق کنند که به دلیل آلودگی هوا این امر با مشکل روبه‌رو شده است».

ناصر نبی‌پور افزوده بود: «آلودگی هوا باعث افزایش میزان تلفات در مرغداری‌ها می‌شود و کیفیت مرغ تولیدی را تحت تأثیر قرار می‌دهد».

طرح ترافیک یا طرح زوج و فرد تردد خودروها در تهران مدت‌هاست تأثیر خود را از دست داده است. برخی اقدامات همچون آب‌پاشی آسمان پایتخت با هواپیماهای سم‌پاش هم نه تنها تأثیری در کاهش آلودگی هوا نداشتند، بلکه حتی پیش از اجرا انتقاد و در برخی از موارد تمسخر ناظران را هم برانگیختند.

سرعت گسترش حمل و نقل عمومی در شهرهای بزرگ ایران به نسبت حجم مشکلات بسیار پایین است. اختلاف نظر بین دست‌اندرکاران شهری و دولت هم روند تأمین اعتبارات حمل‌ونقل عمومی در پایتخت را به بن‌بست کشانده و بر مشکلات تهرانی‌ها افزوده است.

یرقان، ناباروری، سکته قلبی، آسم و آلرژی و بیماری‌های خطرناک دیگر از پیامدهای تنفس ترکیباتی هستند که از سوختن بنزین بی‌کیفیت ساخت ایران، وارد هوا می‌شوند.

مکزیکوسیتی، نمونه‌ای موفق

پایتخت مکزیک در آمریکای مرکزی تا چند سال پیش از نظر کیفیت هوا از آلوده‌ترین نقاط جهان به‌شمار می‌رفت. شهروندان مکزیکوسیتی در سال ۱۹۹۹ تنها ۸ روز هوای سالم تنفس کردند. شمار روزهای پاک در این کلانشهر ۲۰ میلیونی در سال گذشته میلادی (۲۰۱۲) به عدد ۲۳۷ افزایش یافته است.

مسئول محیط‌زیست وقت در پایتخت مکزیک از دست‌اندرکاران تحقق این تحول بزرگ است: «۲۰ سال پیش کیفیت هوا در این شهر آن‌قدر بد بود که پرندگان از آسمان مرده به پایین می‌افتادند».

دست‌اندکاران امور در مکزیک کارخانه‌ها با آلایندگی بالا، همچون پالایشگاه‌ها، را به خارج از پایتخت منتقل کردند؛ کیفیت سوخت مصرفی خودروها تغییر داده شد و ۵ میلیون خودرویی که در آن روزها در شهر تردد می‌کردند، یک روز در هفته متوقف ماندند.

بهبود سامانه مترو و اتوبوسرانی در کنار بکارگیری دوچرخه در سفرهای درون‌شهری نیز همزمان به کمک آمدند. مسئول محیط‌زیست پایتخت مکزیک در عین حال به ادامه "نبرد روزانه" برای حل مشکل ۱۰۰ روز ناپاک در هوای این کلانشهر تأکید می‌کند.

راه حل‌های چینی؛ تمایل از تولید به سمت ارائه خدمات

یکی از کارشناسان وزارت محیط‌زیست چین که برای حل معضل آلودگی هوا در کلانشهرهای کشورش تلاش می‌کند، جایگزینی ذغال‌سنگ با گاز یا انرژی‌های تجدیدپذیر را گام مؤثری در این مسیر می‌داند. او تعیین میزان آلایندگی مجاز برای بخش خدمات و صنعت را نیز از ضرورت‌ها برمی‌شمرد.

به گفته این کارشناس، در درازمدت همچنین باید سهم خدمات در ساختار اقتصادی چین در مقایسه با سهم صنعت، بیشتر شود.

بر اساس اطلاعات مندرج در پایگاه اینترنتی "World Factbook" وابسته به سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا)، در سال گذشته ۶/ ۴۴ درصد از تولید ناخالص ملی چین را بخش خدمات تأمین کرده است. این رقم در مورد ایران ۶/ ۵۰ و در مورد آلمان و فرانسه نزدیک به ۷۰ و ۸۰ درصد برآورد شده است.

البته این نکته را نباید از نظر دور داشت که ثبات اقتصادی کشوری همچون آلمان که زیرساخت‌های تولید را همچنان پر قدرت نگهداشته، به مراتب بیشتر از کشورهایی است که صرفا بر روی ارائه خدمات متمرکز شده‌اند. خروج نسبتا سریع و کم دردسر آلمان از بحران اقتصادی اخیر در اروپا تا حد زیادی از پیروی از این رویکرد ناشی می‌شود.

"بهشتی در شمال اسپانیا"

از دهه ۷۰ میلادی که سازمان همکاری‌های اقتصادی اروپا (هسته نخستین اتحادیه اروپا) تعیین حد مجاز برای آلاینده‌های مختلف را آغاز کرد، کیفیت هوا در اروپا روز به روز بهتر شده است. از میزان گاز دی اکسید گوگرد که از جمله در پی اشتعال سوخت‌های فسیلی آزاد می‌شود، در دو دهه اخیر در اروپا حدود ۵۵ درصد کاسته شده است.

کمیسیون اتحادیه اروپا در سال ۲۰۱۲ شهر "بیتوریا" در شمال اسپانیا را به‌عنوان "پایتخت سبز اروپا" برگزید. دست‌اندرکاران دولت محلی اینجا هم مانند مکزیکوسیتی صنایع آلاینده را به خارج از شهر بردند، سامانه حمل‌ونقل عمومی را بهبود بخشیدند و پیاده‌رو‌ها و مسیرهای دوچرخه‌سواری را گسترش دادند.

۶۵ درصد خانه‌های بیتوریا نیز در حال حاضر با گاز گرم می‌شوند. شهردار این شهر "تغییر رفتار شهروندان" را مشکل‌ترین بخش سیاست‌های زیست‌محیطی بیتوریا می‌داند. به اعتقاد او، تنفس در هوای سالم بدون همکاری مدیریت شهری، صنایع و شهروندان ممکن نیست.