فکر تشکیل یک چنین نهاد بین‌المللی در سال‌های نخست بعد از پایان جنگ جهانی دوم در بحبوحه‌ی مسابقه‌ی بی‌امان قدرت‌های بزرگ، به‌ویژه فاتحان جنگ برای ساخت و انبار سلاح‌های هسته‌ای شکل گرفت.

هدف از تشکیل چنین نهادی آن بود که از گسترش فن آوری هسته‌ای در مصارف نظامی که ابعادی هولناک یافته بود جلوگیری شود و جامعه جهانی تشویق گردد از این منبع عظیم انرژی در مقاصد غیرنظامی و در راه صلح، بهداشت، پیشرفت و رفاه بشری استفاده کند.

تدارک عملی برای برای تأسیس آژانس از سال ۱۹۵۳ و در پی پیشنهاد آیزنهاور، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، به هشتمین مجمع عمومی سازمان ملل آغاز گردید.

آیزنهاور در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل در سال ۱۹۵۳ گفت: «ایالات متحده آمریکا مایل است به تلاشی فراتر از تنها محدود ساختن و یا قطع استفاده نظامی از مواد هسته‌ای دست بزند. این کافی نیست که این سلاح را از دست سربازان خارج کنیم، بلکه باید آن را بدست کسانی بسپاریم که بداند چگونه می‌توان آن را از بسته‌بندی نظامی خارج کرد و در خدمت صلح قرار داد.»

آیزنهاور افزود: «ایالات متحده آمریکا می‌داند اگر این گرایش هولناک تجهیز به سلاح هسته‌ای مهار گردد و جهت عکس به خود بگیرد، آنگاه می‌توان این عظیم‌ترین انرژی مخرب را به امری مفید و پربرکت به سود تمام بشریت در آورد.»

رئیس‌جمهور آمریکا سخنرانی خود در سازمان ملل را با این جمله به پایان برد: از نظر آمریکا قدرت صلح‌آمیز انرژی اتمی رویایی برای آینده نیست. این امکان ثابت شده و هم اکنون در همین‌جا و هم‌امروز وجود دارد.

رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل خواستار تأسیس یك آژانس بین‌المللی زیر نظارت سازمان ملل متحد جهت توسعه همكاری میان كشورها در زمینه انرژی اتمی شد.

ایالات متحده آمریکا در پیشنهاد خود به مجمع عمومی سازمان ملل که زیر عنوان "اتم برای صلح" ارائه شده بود، خواهان آن بود كه كشورهای دارنده فن‌آوری هسته‌ای دخایز مواد هسته‌ای در زرادخانه‌های خود را در راه كمك به تحقیقات صلح‌آمیز و پروژه‌های توسعه به كار اندازند.

به این ترتیب فکر ایجاد یک نهاد بین‌المللی برای استفاده صلح‌جویانه از انرژی اتمی پاگرفت و فعالیت‌ها برای سازماندهی و تشکیل آن آغاز گردید. در سال ۱۹۵۶ پیش‌نویس اساسنامه آن در کنفرانسی با شرکت ۸۰ کشور جهان در مقر سازمان ملل تصویب شد و در روز ۲۹ ژوئیه ۱۹۵۷ آژانس بین‌المللی انرژی اتمی رسما موجودیت یافت.

اهداف آژانس

هدف‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر دو محور استوار است:

۱. ترویج و توسعه‌ی استفاده‌ی صلح‌جویانه از انرژی اتمی
۲. نظارت بر فعالیت‌های کشورهای دارنده تکنولوژی هسته‌ای جهت کسب اطمینان از اینکه این فعالیت‌ها تنها مقاصد صلح‌جویانه دارند.

آژانس می‌کوشد در چارچوب وظیفه‌ی نخست، با فراهم آوردن کمک‌های اطلاعاتی، فنی و کارشناسی، کشورهای عضو را در استفاده‌ی صلح‌آمیز از انرژی اتمی یاری کند و براساس وظیفه‌ی نظارتی، سعی می‌کند با به کارگیری سازوکارهای کنترلی مستمر از سوءاستفاده‌های احتمالی از کمک‌های ارائه‌شده برای اهداف نظامی جلوگیری کند.

علاوه‌براین آژانس ماموریت یافته است به دولت‌ها در اجرای پیمان منع گسترش سلاح‌های اتمی کمک نماید.

ساختار اداری آژانس

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دارای سه رکن اداری "کنفرانس عمومی"، "شورای حکام" و "دبیرخانه" است و فعالیت‌های خود را از طریق این ارگان مدیریت می‌کند.

کنفرانس عمومی

کنفرانس عمومی (مجمع عمومی) بالاترین مرجع تصمیم‌گیری در آژانس است. کنفرانس هر سال‌یک‌بار برگزار می‌شود. هر عضو دارای یک رأی است و تصمیم‌ها با اکثریت آرا اتخاذ می‌شود اما در تصمیمات مربوط به مسائل مالی، تغییرات و اصلاح اساسنامه و ترک عضویت، آرای دو سوم اعضا ضروری است.

تنظیم و تصویب خط‌مشی آژانس، رسیدگی به مسائل مالی و اداری، انتخاب اعضای شورای حکام، بررسی گزارش سالانه آن و نیز تصویب بودجه پیشنهاد‌شده از سوی شورای حکام، انتخاب دبیرکل آژانس و پذیرش عضو جدید، از دیگر وظایف کنفرانس عمومی است.

شورای حکام

شورای حکام ارگانی زیر نظر کنفرانس عمومی است و تصمیم‌های آن را اجرا می‌کند. اعضای شورای حکام از دو گروه انتخابی و انتصابی تشکیل می‌شود. اعضای انتخابی توسط کنفرانس عمومی انتخاب می‌شوند و گروه انتصابی از میان آن دسته از کشورهای عضو که دارای فن‌آوری پیشرفته‌ی هسته‌ای هستند، انتخاب می‌شوند. اعضای این گروه در عین حال از هریک مناطق جغرافیایی مختلف جهان هستند. شورای حکام هم‌اکنون ۳۵ عضو دارد.

دبیرخانه

دبیرخانه تشکیلات اجرایی روزمره آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است و دبیرکل آژانس در راس آن قرار دارد. دبیرکل به پیشنهاد هیات حکام و با تایید کنفرانس برای یک دوره چهارساله انتخاب می‌شود. دبیرکل فعلی آژانس محمد البرادعی است که اهل مصر و دارای دکترای حقوق بین‌الملل از دانشگاه نیویورک می‌باشد.

بودجه‌ آژانس

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از طریق اعضای خود تامین مالی می‌شود. آژانس ۱۴۴ عضو دارد و همانند تامین بودجه در سازمان ملل، هر عضو به تناسب توانایی‌های اقتصادی‌اش در تامین بودجه‌ی آژانس مشارکت می‌کند. بودجه‌ی سالانه‌ی آژانس در حال حاضر چیزی در حدود ۳۰۰ میایون دلار است. حدود ۱۲۰ میلیون دلار از این مبلغ صرف امور حفاظتی تأسیسات اتمی در مناطق دنیا و امور بازرسی می‌شود.

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در سال‌های اخیر بیش از هر چیز درگیر سه پرونده‌ی هسته‌ای در ارتباط با سه کشور عراق ، کره شمالی و ایران بوده است. به‌نظر می‌رسد طولانی‌ترین و پرکشمکش‌ترین این پرونده‌ها نیز پرونده‌ی ایران باشد که از حدود ده سال پیش تاکنون ادامه دارد و هنوز پایانی بر آن متصور نیست.