حسن قشقاوی، سخنگوی وزارات امور خارجه‌ ایران پس از برگزاری اجلاسیه‌ کشورهای ساحلی خزر اعلام کرد که «موضوع خزر بدون جمهوری اسلامی ایران نمی‌تواند به نتیجه‌ای برسد و ما بر احقاق حقوق خود در خزر پافشاری می‌کنیم». برخی از نمایندگان مجلس و کارشناسان ایرانی نیز از "حذف ایران" در این اجلاسیه به شدت انتقاد کردند.

عکس العمل شدید ایران

دکتر عباس ملکی، معاون سابق وزارت امور خارجه ایران و رئیس "مطالعات موسسه دریای خزر"، در گفتگو با "اعتماد" انتقاد می‌کند که دیپلماسی ایران در دریای خزر «ضعیف» است و «حق ایران پایمال می‌شود».

این مقام سابق دولتی راهکار مشکلات دریای خزر را در «تشکیل گروههای کاری در سطح معاونان وزارت خارجه» می‌داند. وی همچنین خبر می‌دهد، تابحال ایران ۲۵ بار با دو کشورهمسایه شمالی ترکمنستان و آذربایجان جلسه داشته است. ولی برخی از کارشناسان امور دریای خزر بی‌نتیجه ماندن جلسه‌های مشترک را دلیل عقد قراردادهای دو یا سه جانبه در قسمت شمالی خزر می‌دانند. آنها معتقدند، روند کنونی مذاکرات و لاینحل ماندن رژیم حقوقی همه‌جانبه در خزر، سبب شده ۴ کشور ساحلی با "حذف ایران" اجلاسیه‌ مشترک برگزار کنند.

فرمول ۴ بعلاو یک

"فرمول ۴ بعلاوه یک" را رسانه‌های ایران در رابطه با اجلاسیه اخیر کشورهای حاشیه‌ دریای خزر بکار گرفته‌اند. پیش‌بینی می‌شود، چهار کشور سابق شوروی واقع در حوزه دریای خزر، در قبال ایران موضع واحدی اتخاذ کنند. اجلاسیه اخیر در قزاقستان سبب شد مواضع آذربایجان و ترکمنستان نیز به همدیگر نزدیکتر شود. ادامه این روند می‌تواند به امضای قرارداد دوجانبه بین ترکمنستان و آذربایجان بیانجامد و در نتیجه وضعیت حقوقی دریای خزر را چهارکشور سابق شوروی تعیین کنند. دراینصورت سیاست ایران مبنی بر "قراداد همه‌جانبه با موافقت ۵ کشور ساحلی"، عملا با شکست مواجه خواهد شد و جمهوری اسلامی ایران درمقابل "بلوک چهار کشور ساحلی" قرار خواهد گرفت.

مشکل خزر فعلا قابل حل نیست

با توجه به انعقاد قراردادهای دو یا سه جانبه در بخش شمالی خزر، آیا می‌توان این مدل را برای ایران و کشورهای همسایه‌اش نیز بکار بست؟

آلکساندر راهر، کارشناس شورای روابط خارجی آلمان که نظراتش ودر خصوص دریای خزر در رسانه‌های آلمان منتشر می‌شود، معتقد است رژیم حقوقی دریای خزر به این زودیها تعیین نخواهد شد و تقسیم دریا فعلا منتفی است. وی می‌گوید: «مناسبات حقوقی موجود در دریای خزر به همان شکلی که الان هست، باقی می‌ماند و تغییر نخواهد کرد و این قضیه را نمی‌توان با زور حل کرد. حداقل همین وضعیت تا مدتی حفظ خواهد شد. ما در دنیا شاهد چنین مشکلاتی هستیم، یعنی مشکلات لاینحلی که همانگونه که هست باقی می‌ماند، تا وضعیت بدتر از اینکه الان هست نشود.»

مشکل خزر مشکل اروپا

دریای خزر بزرگترین دریاچه جهان است که به دلیل برخورداری از منابع انرژی نفت و گاز برای قدرتهای بزرگی چون ناتو، روسیه و چین اهمیت استراتژیک پیدا کرده است. از سوئی با اجرائی شدن طرح خط لوله نابوکو قرار شده است گاز دریای خزر و کشورهای حاشیه آن به اروپا صادر گردد. هم اینک ار و ا RWE، یکی از بزرگترین کنسرنهای انرژی آلمان، در فعالیتهای اکتشافی گاز خزر مشارکت دارد. این شرکت یکی از شرکتهای غربی صاحب خط لوله نابوکو است.

شرکتهای غربی و مشکل خزر

فعالیت شرکتهای غربی در حوزه دریای خزر چه تاثیری در حل مشکلات حقوقی آن خواهد داشت؟ ولادیمیر سوکور، کارشناس امور گاز در موسسه تحقیقی جیمز تاون در واشنگتن، خوشبین است که اختلافات میان ترکمنستان و آذربایجان بر سر منابع گازی در خزر با میانجیگری کنسرنهای غربی قابل حل است. ولی آلکساندر راهر این نظر را رد می‌کند و دلیل می‌آورد که «غرب در این منطقه آنقدر نفوذ ندارد که بتواند کمکی به این کشورها بکند و تاثیری داشته باشد.»

حدود دو دهه از سقوط شوروی می‌گذرد و علیرغم نشستها و اجلاسیه‌های فراوان کشورهای ساحلی، تابحال برسر یک تفاهمنامه همه جانبه موافقتی حاصل نشده است. سران جمهوریهای سابق شوروی واقع در حوزه دریای خزر ضمن تاکید بر مشارکت ایران در تصمیمهای مربوط به مسائل رژیم حقوقی خزر، تلاش می‌ورزند با درنظرداشت "مناسبات مشترک زمان شوروی سابق" سیاست واحد و مشترکی را در حوزه مسائل خزر اتخاذ کنند.

نویسنده: طاهر شیرمحمدی

تحریریه: کیواندخت قهاری