دریای خزر از سمت شمال به روسیه، از طرف جنوب به ایران، از غرب به جمهوری آذربایجان و از شرق به ترکمنستان و قزاقستان محدود می‌شود. طول سواحل ایران حدود ۶۵۷ کیلومتر است. جمهوری آذربایجان نیز حدود ۸۲۰ کیلومتر در این دریا ساحل دارد.

طول سواحل ایران کمتر از چهار کشور دیگر حوزه خزر است، اما نصف جمعیت ساحل‌نشینان این دریا در سواحل استان‌های گیلان، مازندران و گلستان زندگی می‌کنند و از آلودگی دریا بیشترین ضررها را می‌کشند.

جمهوری آذربایجان در طول دو دهه‌ی گذشته تولیدات نفت و گاز این دریا را بیشتر کرد و به لحاظ آلودگی آب دریا بیشترین اتهامات متوجه‌‌این کشور است. شرکت بی پی بریتانیا یکی از بزرگترین کنسرن‌های انرژی غربی است که در دریای خزر فعالیت می‌کند.

پس از آلودگی خلیج مکزیک در آوریل ۲۰۱۰ توسط شرکتی که تحت مسئولیت بی پی قرارداشت، فعالیت بی‌پی در دریای خزر نیز مورد توجه بسیاری از کارشناسان و فعالان زیست‌محیطی قرارگرفت.

دعوای علی‌اف با شرکت انگلیسی بی پی

یک کارشناس مقیم باکو درباره‌ی اختلافات جمهوری آذربایجان و شرکت بی پی پریتیش پترولیوم (British Petroleum) به دویچه‌وله می‌گوید: «دعوای آذربایجان و بی پی بر سر تولید نفت آذربایجان از میادین آذری- چیراغ- گونشلی است. بی پی اجراکننده‌ی این پروژه‌هاست و قرار بود طبق برنامه و پیش‌بینی این شرکت روزانه یک میلیون بشکه نفت تولید کند. اما تولیدات نفتی نه تنها افزایش پیدا نکرد، بلکه به مقدار قابل توجهی نیز کاهش یافت و هر سال تولید نفت کم‌تر می‌شود، و اکنون به حدود ۶۵۰ هزار بشکه در روز رسیده است.»

این کارشناس مقیم باکو که با فعالیت شرکت نفتی بی پی آشناست، تاکید می‌کند: «بر اساس قرارداد، قبلا فقط ۲۵ درصد نفت تولیدی بی پی به آذربایجان می‌رسید، اما این مقدار به ۷۵ درصد نفت تولیدی رسیده است و عملا کاهش تولید نفت به زیان آذربایجان و به سود بی پی است، چون برای افزایش تولید نفت بایستی هزینه‌ی میلیاردی سرمایه‌گذاری کرد و عملیات افزایش ضریب بازیافت و ترمیم چاه‌ها را انجام داد.»

به عبارت دیگر، زمانی که شرکت بی پی از این میادین ۷۵ درصد نفت را صاحب می‌شد و میلیاردها دلار درآمد داشت، بسیار فعال بود، اما اکنون که درآمدش طبق قرارداد کمتر شده، دیگر تمایلی برای سرمایه‌گذاری بیشترندارد.

کنسرن‌های نفتی مقررات زیست محیطی را اجرا نمی‌کنند

شرکت‌های بزرگ نفتی غربی از جمله شل و بی پی در رابطه با فعالیت‌‌های خود در کشورهای نفت‌خیز دنیا اکنون به دلیل اعتراض احزاب طرفدار محیط زیست و فعالان زیست محیطی در کشورهای خود با مشکلاتی روبرو شده‌اند.

علی محجوبی، رئیس دفتر کلاودیا روت، رئیس حزب سبزهای آلمان در پارلمان فدرال بوندستاگ، که به مسائل زیست‌محیطی خزر نیز آگاهی دارد به دویچه‌وله می‌گوید: «برای بهره‌برداری از منابع زیرزمینی در همه جای دنیا ما با یک مشکل کلی روبرو هستیم. در هیچ کجای دنیا مقررات بین‌المللی به عنوان بخشی از ثروت جهانی رعایت نمی‌شود. تنها چیزی که هست قراردادهای دوجانبه‌ی دولت‌ها و شرکت‌های بین‌المللی است و بهای تخریب ‌طبیعت و پیامدهای زیست‌محیطی آن تعیین‌نشده و کشورهای بزرگی چون آمریکا، چین و روسیه نیز با آن مخالفند. تازمانی که ما در سطح بین‌الملل یک توافقی نداشته باشیم، شرکت‌های بزرگ در پشت آن قراردادهایی که با دولت‌ها می‌بندند مخفی می‌شوند و پاسخگوی تخریب‌های زیست محیطی نیستند.»

این کارشناس در رابطه با دریای خزر هم تاکید می‌کند: «ما با پنج کشور در حوزه‌ی دریای خزر سروکار داریم که کم‌ترین نگرانی آنها مسائل زیست محیطی این دریاست و بیشتر به بهره‌برداری منابع نفت و گاز خزر فکر می‌کنند. اگر یک کشور ساحلی آلودگی خزر را در سطح بین‌الملل طرح کند کشورهای دیگر در رابطه با بهره‌برداری از منابع این دریا احتیاط خواهند کرد.»

"امیدی به سازمان‌های اجتماعی پنج کشور ساحلی نیست"

آقای محجوبی در رابطه با نقش فعالان و سازمان‌های غیردولتی "ان جی او"ها هم می‌گوید: «روسیه تنها کشوری است که می‌توانست "ان جی او" ها در آن فعال عمل کنند، ولی با قوانینی که آقای پوتین وضع کرده، فعالان زیست محیطی روسیه نمی‌توانند با سازمان‌های بزرگ بین‌المللی همکاری کنند؛ و در صورت همکاری در معرض اتهام جاسوسی و مخالفت با منافع ملی روسیه قرار خواهند گرفت. در جمهوری آذربایجان سیستم اتوکراتیک (خودکامه) علی‌اف حاکم هست و چنین فعالیتی امکان‌پذیر نیست. در ایران هم گرچه برخی فعالیت‌هایی هست، اما نیروی سیاسی مطرحی که بتواند تاثیر بگذارد و منجر به نواندیشی و تغییر رویکرد در برخورد با مسائل زیست محیطی شود، وجود ندارد.»

علی محجوبی رئیس دفتر رئیس حزب سبزهای آلمان خاطرنشان می‌کند که در پنج کشور ساحلی خزر "نمی‌توان امیدی به بازیگران اجتماعی داشت". وی به‌رغم این گفته‌ها نتیجه می‌گیرد که در فشار به شرکت‌های بزرگ نفتی غربی اعتراض خود نیروهای سیاسی منطقه مهم خواهد بود.

عدم واکنش شرکت بی پی درباره‌ی آلودگی خزر

ولادیمیر سوکور از"مؤسسه تحقیقاتی جیمز تاون در واشنگتن" که درباره‌ی ‌مسایل مربوط به امور گاز تحقیق می‌کند، در گفت‌‌وگو با دویچه‌وله تاکید می‌کند، اخیرا الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان اختلافات با بی پی را علنی کرد و گفت که چند ماهی هست که از بی پی خواسته شده مدیرهای ارشد در پروژه‌های آذربایجان را عوض کند و به‌جای "دروغ گفتن" و "وعده‌های توخالی" به تعهداتی که داده است، عمل کند. آقای سوکورمی‌گوید مقام‌های شرکت بی پی رسما درباره‌ی آلودگی دریای خزر اظهار نظری نکرده‌اند.

این کارشناس که درباره منابع انرژی خزرهم تحقیق می‌کند بر این باور است که گرچه اروپا نیاز شدیدی به انرژی دریای خزر دارد اما نیاز گازی اروپا قابل پیش‌بینی نیست و فاکتورهای غیر قابل پیش‌بینی در این رابطه وجود دارد.

به گفته سوکور بحران مالی اروپا، نقش انرژی خورشیدی در بازار انرژی، فروش گاز ال ان جی قطر در آینده به چین و هند، و نیز انرژی اتمی از جمله فاکتورهای تعیین کننده‌ای هستند که نیاز اروپا به انرژی را در آینده مشخص می‌کند.

سوکورنتیجه می‌گیرد که اروپا به انرژی نفت و گاز خزر نیاز شدیدی دارد اما پیش‌بینی‌ها و فاکتورهای متضادی هم وجود دارند و بر اساس این فاکتورها نمی‌توان پروژه‌های استراتژیک را اجرا کرد.

رژیم حقوقی، تنها راه حل مشکل آلودگی خزر

یک مقام وزارت نفت ترکمنستان هم در گفت‌وگو با دویچه وله تائید می‌کند که آلودگی نفتی دریای خزر حتی در زمان شوروی سابق هم در سواحل جمهوری آذربایجان بوده است و هیچ‌وقت ایرانی‌ها در آن زمان اعتراضی نکرده‌اند و حالا که بین آذربایجان و ایران اختلاف نظرهست، این مسئله را طرح می‌کنند.

وی اضافه می‌کند: «انتقاد و اعتراض‌ها بیشترجنبه سیاسی دارد، تا دفاع از سیستم اکولوژی دریا. مشخص کردن محدوده‌ی ملی دریا برای حفاظت زیست محیطی آن شرط تعیین کننده‌ای است و تا وقتی که اجماع عمومی پنج کشور بر سر این قضیه نباشد، صحبت‌کردن از آن بی فایده هست.»

بی پی: تغییر ریاست بی پی در جمهوری آذربایجان

اما اعتراض علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان به بی پی سبب شد که رشید جوانشیر از ریاست شرکت بی پی آذربایجان کناره‌گیری کند. جوانشیر که چهار سال پیش ریاست بی پی در آذربایجان را بر عهده گرفت، اکنون مسئولیت دیگری را در لندن بر عهده گرفته است. شرکت بی پی اعلام کرده است که گوردون بیرل به عنوان رئیس جدید شرکت بی پی در جمهوری آذربایجان انتخاب شده است.

کارشناسان و برخی از فعالان زیست محیطی در آذربایجان گفتند، جمهوری آذربایجان سال‌هاست نفت استخراج می‌کند، نفت ترکمنستان و قزاقستان هم به باکو ترانزیت می‌شود. اما تابه‌حال گزارشی رسمی مبنی بر آلودگی دریا از سوی مقام‌های جمهوری آذربایجان انتشار نیافته است. عدم وجود گزارش‌های زیست محیطی شرکت‌های نفتی فعال در دریای خزر، تردید در رابطه با نقش این شرکت‌ها در آلودگی دریا را تقویت می‌کند.

شرکت بی.پی به عنوان مجری عملیات در میدان‌های "آذری- چیراغ- گونشلی"، "شاه دنیز" و خط لوله‌ی "باکو- تفلیس- جیحان" اکنون تلاش می‌کند برخی تغییرات پرسنلی در جمهوری آذربایجان انجام دهد. اما کارشناسان زیست محیطی این سئوال را هم مطرح می‌کنند که آیا تغییرات پرسنلی سبب شفافیت بیشتر این شرکت در مسائل زیست محیطی دریای خزر خواهد شد؟