سران جمهوری اسلامی ایران، بویژه آن‌ها که در دوره جنگ و سال‌های پس از آن نقشی تعیین‌کننده در اداره کشور داشتند، در باره جنگ بسیار نوشته‌اند. مفصل‌ترین منبع خاطرات هاشمی رفسنجانی در این باره است که با جزییات تمام به حوادث آن دوره و روندی که منجر به پذیرش نهایی قطعنامه ۵۹۸ شد، پرداخته است.

جنگی که به سه دوره تقسیم شده است. آغاز جنگ که به گفته هاشمی رفسنجانی ایران در آن شرایط اصلاً آماده جنگ نبود: «ارتش ما در حال تصفیه بود. سپاه یک نیروی جوان و در حدّ تأمین امنیت داخلی و نهایتاً در بعضی از مناطق مرزی بود. نیرویی نداشتیم که بخواهیم بجنگیم... بنی‌صدر، رئیس جمهور بود و ما هم در مجلس بودیم. بین مجلس و دولت و حزب جمهوری اسلامی و احزاب ملی‌گرا اختلاف بود. تمرکزی روی برنامه‌ها نبود...»

دوره دوم که از عقب‌نشینی عراق و فتح خرمشهر شروع شد. دوره‌ای که در آن عراق خواهان "صلح" شد و ایران تمایلی به پذیرش آن نداشت. دور سوم، از تصویب قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت تا زمانی که آیت‌الله خمینی مجبور شد "جام زهر را بنوشد" و پایان جنگ را بپذیرد.

این جنگ بنا بر تخمین کارشناسان سازمان ملل ۳۰۰ هزار و بر اساس گفته‌های مقام‌های ایرانی هزار میلیارد دلار خسارت به این کشور وارد کرد.

آن چه از هشت سال جنگ باقی مانده، بخش بزرگی از شهرهای جنوب ایران است که از خرابی‌های جنگ سربلند نکردند و هرگز بازسازی نشدند. مقام‌های ایرانی می‌گویند تلاش آن‌ها برای گرفتن غرامت جنگی به جایی نرسیده است.

با سعید محمودی، استاد روابط بین‌الملل در دانشگاه استکهلم سوئد، در این باره گفتگو کردیم. این‌که آیا ایران می‌تواند ادعای گرفتن غرامت کند و اگر آری چه شانسی برای گرفتن آن دارد؟

آقای محمودی، اساس پرداخت غرامت چه می‌تواند باشد؟ این‌که چه کسی جنگ را آغاز کرده یا این که چه کسی بر ادامه‌ی جنگ پافشاری کرده است؟ عراق چند سال بود که حداقل در ادعا می‌گفت خواهان صلح است و ایران حاضر نیست که پای صلح برود و یکسال هم طول کشید تا ایران قطعنامه‌ی ۵۹۸ را پذیرفت؟

سعید محمودی: اگر به سابقه‌ی این مسئله نگاه کنید، می‌بینید که خاویر پرز دوکوئیار که دبیرکل وقت سازمان ملل متحد بود، چند هفته پیش از پایان مدت ماموریتش گزارش دقیقی را به شورای امنیت محول و تقدیم کرد و در این گزارش به طور خیلی مشخص عراق متجاوز شناخته شده است. بعد از آن هم در دو مورد دیگر، حداقل تا آنجا که من می‌دانم، یکی در سال ۲۰۰۳ که دیوان بین‌المللی لاهه به قضیه سکوهای نفتی دعوایی بین ایالت متحده یا آمریکا و ایران بود رسیدگی می‌کرد، به صورت ضمنی متجاوز بودن عراق را تأیید کرد و در سال ۲۰۰۵ هم آقای کوفی عنان دبیرکل آن موقع سازمان ملل متحد، باز در پیامی در مورد کنفرانس ساختار سازمان ملل متحد که در تهران صورت می‌گرفت باز به این مسئله اشاره کرد. به این دلیل به نظر من اگر این موضوع را به یک دادگاه بین‌المللی محول کنیم که تعیین کند چه کسی متجاوز بوده و جنگ را شروع کرده است، احتمال این که دادگاه به طور یقین و روشن عراق را مسئول بشناسد، به نظر من صددرصد است. بنابراین از این دیدگاه عراق نمی‌تواند رفع مسئولیت کند.

ولی بعد این مسئله هست که آیا غرامت فقط برای آن مدت کوتاه یکسال و خرده‌ای باید داده شود و پس از فتح مجدد خرمشهر از سوی ایران و بازپس فرستادن عراقی‌ها و آزاد کردن قسمت عمده ایران تکلیف چیست. عراقی‌ها حتی بعد از استقرار آتش بس تا سالها بعدش هم هنوز قسمت‌هایی از ایران را تحت کنترل‌شان داشتند. البته این قسمت‌ها خیلی محدود بود. ولی به‌هرصورت نیروهای عراقی قسمت‌هایی از خاک ایران را تحت کنترل خود داشتند. از طرف دیگر وقتی ایران موفق شد نیروهای عراقی را از خاک ایران خارج کند، چند کشور عربی ازجمله عربستان سعودی پا پیش گذاشتند و به ایران پیشنهاد کردند که آن‌ها غرامت جنگ را بپردازند. ولی ایران به جهات سیاسی این مسئله را نپذیرفت. بنابراین صحیح نیست که نیروهای عراقی کاملاً ایران را ترک کردند و ایران معهذا به جنگ ادامه داده است. این حرف تا حدودی صحیح است، ولی کامل نه. و به همین دلیل هم به نظر من این مسئله‌ای است که نمی‌شود یکنفر درباره‌اش اظهارنظر کند و یا یکطرف. این مسئله‌ای است که باید طرفین عدله‌شان را به یک دادگاه ارائه دهند، دادگاه بین‌المللی، و دادگاه بین‌المللی به آن رسیدگی و اعلام رأی کند.

آیا ایران در صورتی که حق گرفتن غرامت را داشته باشد، شانسی دارد که این حق را به کرسی بنشاند؟ چون در حال حاضر حداقل ادعا این است که سیاست حاکم بر شورای امنیت برضد ما است و ما شانسی نداریم!

ایران البته این امکان را دارد که تقاضای غرامت را مجدداً به شورای امنیت محول کند و درخواست صدور یک قطعنامه جدید را کند. شورای امنیت علی‌الاصول به‌خاطر این که این گزارش آقای پرز دوکوئیار در اختیارش هست، این امکان را دارد که براساس این گزارش درست مثل وضع جنگ آمریکا با عراق در مورد کویت قطعنامه‌جدیدی تصویب کند و در آن قطعنامه تعیین کند که متجاوز کیست و بعد ترتیبات لازم را پیش‌بینی کند برای این که متجاوز خسارت را بپردازد. ولی این لازمه‌اش این است که شرایط سیاسی فراهم باشد. به نظر من با وجه به شرایط حاضر سیاسی و مشکلات عمده‌ای که در زمینه‌های مختلف در سیاست خارجی ایران هست، امکان این قضیه خیلی کم است که شورای امنیت بخواهد به این خواسته‌ی ایران توجه و قطعنامه‌ی تازه‌ای صادر کند. همان طور که در سال ۱۹۹۱ هم که این موضوع موضوعی داغ بود و در مورد عراق این تصمیم را گرفته بودند و طبیعی بود که در مورد ایران هم آن زمان به نظر من کاملاً طبیعی بود و انتظار می‌رفت که این تصمیم را بگیرند. ولی به جهات سیاسی نگرفتند و الان به جهات همان مسائل و ملاحظات سیاسی این امکان به مراتب کمتر است.

ولی ایران این امکان را دارد که البته خودش به صورت دو جانبه با دولت عراق مذاکره کند و از طریق دیپلماتیک به یک نتیجه نهایی برسد و ترتیبات نهایی برای پرداخت خسارت داده شود که برای این موضوع البته اراده سیاسی به‌خصوص از جانب عراق لازم است. مسئله‌ای که به نظر نمی‌رسد الان وجود داشته باشد.

آیا این چیزی هست که شامل مرور زمان شود؟

مسئولیت پرداخت غرامت مسئله‌ای نیست که شامل مرور زمان شود. ایران این حق را می‌تواند برای خودش قائل باشد که حتی ۱۰ یا ۲۰ سال دیگر، زمانی که شرایط فراهم باشد، این ادعای غرامت را بکند و غرامت را از عراق بخواهد. به همین دلیل اگر الان اقدامی نمی‌شود، معنایش این نیست که حقوق ایران در این زمینه از بین خواهد رفت.

مصاحبه‌گر: مریم انصاری
تحریریه: عباس کوشک جلالی