روز دوشنبه (۳۰ آوریل/ ۱۰ اردیبهشت) سرانجام آن‌چه هفته‌ها در رأس اخبار فضای مجازی فارسی‌زبان بود، عملی شد: تلگرام "فیلتر شد". در این روز اعلام شد که دادسرای فرهنگ و رسانه تهران به شرکت ارتباطات زیرساخت و اپراتور‌های تلفن و ارائه‌دهندگان خدمات ارتباطات ثابت دستور داده که راه دسترسی کاربران داخل ایران به وب‌سایت و اپلیکیشن پیام‌رسان تلگرام را مسدود کنند.

در دستور قضایی یادشده تصریح شده است: «اعمال مسدودسازی باید به نحوی اجرا شود که محتوای شبکه مذکور با هیچ نرم‌افزاری (اعم از فیلترشکن و نظایر آن) در کشور قابل دسترس نباشد.»

فیلترینگ به روش روس‌ها

برای بررسی روش‌های فیلترینگ تلگرام و احتمال موفقیت آن به سراغ محمود تجلی‌مهر، کارشناس مخابرات و امنیت شبکه رفتیم. به گفته تجلی‌مهر، یکی از روش‌های انسداد یک سرویس اینترنتی، مثلا تلگرام، مسدودکردن آدرس‌های آی‌پی و همچنین پورت‌های مربوط به آن سرویس است. هر چه کارشناسان فنی جمهوری اسلامی در ترکیب این روش‌ها موفق‌تر باشند، کار فیلترینگ تلگرام دقیق‌تر است و به سرویس‌های دیگر اینترنتی آسیب کمتری وارد می‌شود.

به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید

به بیان دیگر، هر چه طیف آی‌پی‌های مسدودشده گسترده‌تر باشد، امکان اختلال در خدمات دیگر افزایش می‌یابد.

بستن آی‌پی‌ها همان روشی است که روسیه از روز ۲۷ فروردین‌ماه ۱۳۹۶ (۱۶ آوریل ۲۰۱۸) برای بستن تلگرام در خاک این کشور در پیش گرفته است. پاول دوروف، بنیانگذار تلگرام، ۸ روز پیش از آغاز فیلترینگ در ایران در کانال تلگرامی خود نوشت که مسکو در "خصمانه‌ترین تلاش برای سانسور اینترنت در تاریخ روسیه" از یک هفته پیش حدود ۱۸ میلیون آدرس آی‌پی را بسته، اما هنوز موفق به انسداد تلگرام نشده است.

همکاران بخش روسی دویچه وله نیز تأیید می‌کنند که فیلترینگ تلگرام تا کنون تأثیر معناداری بر استفاده از این پیام‌رسان ایجاد نکرده است. بر این اساس، شمار کاربران فعال کانال تلگرام تحریریه روسی (کسانی که دست‌کم یک بار در سه روز از تلگرام استفاده کرده‌اند) یک هفته پس از آغاز فیلترینگ در این کشور کاهشی سه درصدی نشان می‌دهد؛ همزمان اما بر شمار مشترکان این کانال ۶ درصد افزوده شده است.

تجربه کاربران دویچه وله فارسی

واکنش کاربران دویچه وله فارسی به نظرسنجی ما نشان می‌دهد که انسداد تا کنون تأثیر معناداری بر ثبات شبکه نداشته است.

گستردگی جغرافیایی پاسخ‌دهندگان قابل توجه است. آنها که یک روز پس از آغاز فیلترینگ از مناطق مختلف ایران به این پرسش‌ها پاسخ داده‌اند، می‌گویند که تلگرام با فیلترشکن همچنان در دسترس است.

در روند افزایش شمار مشترکان کانال دویچه وله فارسی در تلگرام هم تا کنون اختلالی ایجاد نشده است.

این "تحقیق میدانی" محدود می‌تواند نشان‌دهنده این باشد که فیلترینگ تا کنون بر پایه بستن آدرس‌های آی‌پی بوده است؛ نوعی از فیلترینگ که کاربران ایرانی با روش‌های دور زدن آن آشنا هستند.

نمودار استفاده کاربران ساکن ایران از فیلترشکن‌ها همزمان با ناآرامی‌های دی‌ماه ۱۳۹۶ نشان می‌دهد که در پی انسداد موقت تلگرام و ایسنتاگرام استفاده از این ابزار با شیبی ناگهانی چندین برابر شده است.

چرا فیلترینگ از ISP و نه ورودی اصلی؟

یکی از پرسش‌هایی که کاربران در واکنش به خبر انسداد تلگرام در ایران مطرح می‌کنند، این است که چرا بستن این پیام‌رسان به اپراتورها و ارائه‌کنندگان خدمات اینترنتی سپرده شده است؟ چرا جمهوری اسلامی از دروازه اصلی ورود اینترنت به ایران این خدمات را مسدود نمی‌کند؟

محمود تجلی‌مهر با مثالی ساده این پدیده را توضیح می‌دهد. این کارشناس مخابراتی، شبکه اینترنتی ایران را به شبکه‌ای از جاده‌ها و اتوبان‌ها تشبیه می‌کند؛ اگر قرار باشد، همه خودروهای راهی تهران در این شبکه گسترده شناسایی و متوقف شوند، هزینه و زمان زیادی لازم است. اما اگر پست ایست و بازرسی در اطراف تهران مستقر شود، تشخیص و توقف خودروهایی که به تهران می‌روند، به مراتب کم‌هزینه‌تر و ساده‌تر خواهد بود.

پیامدهای فیلترینگ فله‌ای آی‌پی‌ها

تلگرام چندی پیش میزبانی بخشی از ترافیک شبکه خود را به ابرهای رایانشی غول‌های اینترنتی همچون گوگل و آمازون سپرد. انسداد آدرس آی‌پی سرورهای موجود در این ابرهای دیجیتال البته جلوی دسترسی به محتوای تلگرام را می‌گیرد، اما همزمان دسترسی به خدمات گوگل و آمازون را هم مختل می‌کند. به همین دلیل است که بستن طیف گسترده‌ای از آدرس‌های آی‌پی اصطلاحا "خسارات جانبی" را افزایش می‌دهد.

الکساندر ژاروف، رئیس "Roskomnadzor"، نهاد ناظر بر ارتباطات، فناوری اطلاعات و رسانه‌های جمعی روسیه، شامگاه روزی که فیلترینگ تلگرام در این کشور آغاز شد، اعلام کرد که حدود ۸۰۰ هزار آدرس آی‌پی سرورهای موجود در ابر آمازون و بیش از یک میلیون آدرس آی‌پی سرورهای موجود در ابر گوگل مسدود شده‌اند.

به همین دلیل پس از آغاز فیلترینگ تلگرام در روسیه اخباری مبنی بر ایجاد اختلال در بخش‌هایی از خدمات شرکت‌های یادشده در این کشور منتشر شد.

ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست.

پیامدهای بستن وی‌پی‌ان‌ها

انسداد یک سرویس اینترنتی از طریق بستن آدرس‌های آی‌پی یعنی کار بر روی لایه سوم (لایه شبکه) مدل هفت‌لایه OSI (Open Systems Interconnection model) و انسداد یک سرویس از طریق بستن پورت‌ها یعنی کار بر روی لایه چهارم (لایه انتقال).

با توجه به این‌که تلگرام در ایران همچنان از طریق وی‌پی‌ان (شبکه خصوصی مجازی) در دسترس است، ممکن است احتمال بستن این بستر رمزگذاری‌شده هم مطرح شود. اگر کارشناسان فیلترینگ جمهوری اسلامی تصمیم بگیرند سرویس‌های وی‌پی‌ان را هم از دسترس خارج کنند، در واقع به سراغ لایه دیگری از مدل هفت‌لایه OSI رفته‌اند.

مشکل اما این‌جاست که وی‌پی‌ان نه برای دور زدن فیلترینگ، بلکه برای ایجاد ارتباطی امن بین دو نقطه طراحی شده و از این منظر ابزاری پرکاربرد در ارتباطات اینترنتی است. دورزدن فیلترینگ یکی از تأثیرات جانبی استفاده از این ارتباط رمزگذاری‌شده است.

بسیاری از شرکت‌ها، بانک‌ها، وزارت‌خانه‌ها، سفارت‌خانه‌ها و نهادهای فعال در عرصه بین‌المللی برای برقراری ارتباط مطمئن از وی‌پی‌ان‌ها استفاده می‌کنند. انسداد این ابزار در ایران، بر فعالیت این نهادهای حاضر در ایران تأثیر منفی مستقیم می‌گذارد.

جمهوری اسلامی ایران در برهه‌ای پس از ناآرامی‌های سال ۱۳۸۸ کاربران حقیقی و حقوقی را به استفاده از ارا‌ئه‌کنندگان داخلی خدمات وی‌پی‌ان فراخواند. پروژه‌ای که مدتی بعد به دلیل عدم استقبال کاربران عملا شکست خورد و متوقف شد.

نسخه‌ای ویژه از تلگرام

ارائه نسخه‌ای رسمی از تلگرام که حاوی فیلترشکن باشد، از دیگر راه‌هایی است که به دور زدن فیلترینگ کمک می‌کند. تلگرام این موضوع را پیش از این در روسیه آزموده است.

توسعه‌دهندگان تلگرام از نسخه ۱-۴ این پیام‌رسان پشتیبانی از پروتکل "ساکس" را هم اضافه کرده بودند. این پروتکل امکان برقراری ارتباط با سرور را به صورت غیرمستقیم فراهم می‌کند. یعنی کاربر از طریق یک سرور پروکسی به سرور فیلترشده می‌رسد.

تلگرام اخیرا نسخه‌ای از این پیام‌رسان را برای کاربران ساکن روسیه طراحی کرد که در آن امکان دور زدن فیلترینگ از طریق سرورهای پروکسی توسعه یافته است.

انتشار این خبر در اواخر فروردین‌ماه سبب شد که "کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه" در ایران به بازارهای ایرانی نرم‌افزار از جمله "کافه بازار" دستور دهد که نسخه ۵-۸-۴ تلگرام را حذف و نسخه پیشین را جایگزین آن کنند. در حالی که نسخه توسعه‌داده شده برای عبور از فیلتر تنها برای کاربران ساکن روسیه منتشر شده بود.

اظهارات پاول دوروف، پایه‌گذار تلگرام، نشان می‌دهد که انتشار نسخه جدید در ناموفقیت انسداد تلگرام در روسیه مؤثر بوده است. او روز ۲۲ آوریل (۲ اردیبهشت) در کانال تلگرامی خود از مخاطبانش خواست از پروکسی‌های ساکس ۵ و وی‌پی‌ان استفاده کنند و آن‌ها را به دوستان و بستگان روسی خود هم برسانند.

اطلاعات ارائه‌شده در این مقاله بر پایه تحولات تاکنونی و اطلاعات کسب‌شده از کاربران تا لحظه تنظیم گزارش بوده است. مقام‌های تلگرام هم تا لحظه تنظیم این گزارش درباره پیامدهای انسداد تلگرام در ایران اظهار نظر نکرده‌اند.

روش‌های فیلترینگ پیام‌رسان تلگرام در ایران، ابعاد و تأثیر آن و همچنین میزان موفقیت آن با گذشت زمان بیشتر مشخص می‌شود.