درگیری‌های مسلحانه‌ی سنگین در برابر دروازه‌های دمشق، فرارهای جمعی سربازان از ارتش و پیوستن آنها به مخالفان و فشارهای بین‌المللی، بشار اسد دیکتاتور سوریه را در تنگنای خطرناکی قرار داده‌اند.

یکی از میهمانان ثابت رژیم بشار اسد، رهبر سازمان حماس، خالد مشعل است که مقر رهبری این سازمان را در دمشق برپا کرده بود. در این میان او نیز به این نتیجه رسیده که ماندن بیش از این در سوریه جایز نیست. به همین دلیل، بخش عمده‌ای از رهبری حماس هم‌اکنون از سوریه خارج شده و خالد مشعل دربه‌در به دنبال کشور دیگری برای استقرار رهبری سازمان خویش در آنجاست.

یک سخنگوی این سازمان به "نیویورک تایمز" می‌گوید: «از رهبری حماس دیگر کسی در سوریه نمانده... زیرا وضعیت آنجا دیگر چنین امکانی را نمی‌دهد.»

خالد مشعل ۵۵ ساله هفته‌هاست که به مکان‌های مختلف سر می‌کشد تا پایگاهی برای سازمان خود بیابد؛ از جمله در مصر و قطر. وی روز یکشنبه (۲۹ ژانویه) در عمان با ملک عبدالله، پادشاه اردن، ملاقات کرده بود.

این نخستین سفر مشعل به اردن از سال ۱۹۹۹ بدین سو بود. وی در این سال از اردن اخراج و روانه‌ی تبعید‌گاه شد.

بر اساس گزارشی از "اشپیگل‌آنلاین"، سفرهای متناوب مشعل نشان‌گر آن است که از زمان آغاز "بهار عربی" حماس در نوعی بی‌ثباتی به سر می‌برد.

در آغاز حماس از جنبش‌های شمال آفریقا حمایت کرد و در نوار غزه نیز یک رشته تظاهرات سازمان داد که در آن در جهت سرنگونی دیکتاتور لیبی شعار داده می‌شد. ولی هنگامی که در سوریه مردم به خیابا‌ن‌ها ریختند و علیه بشار اسد شعار سر دادند، این سازمان اسلام‌گرا در بن‌بست قرار گرفت.

دمشق از یک سو میزبان رهبری در تبعید حماس است و از مهم‌ترین حامیان این سازمان؛ ولی از سوی دیگر اکثریت مخالفان بشار اسد را سنی‌مذهب‌ها تشکیل می‌دهند که علیه اقلیت شیعه‌ی علوی حاکم در سوریه قیام کرده‌اند. یکی از نیروهای اصلی جنبش اعتراضی در سوریه اخوان‌المسلمین است که خود را از برادران دینی حماس می‌داند.

پرهیز حماس از همبستگی با بشار اسد

در این وضعیت بغرنج سیاسی حماس تصمیم به یک بی‌طرفی انفعالی گرفته است. خالد مشعل، برعکس حزب‌الله لبنان، تاکنون از ابراز همبستگی با رژیم ضربه‌‌دیده‌ی سوریه اجتناب کرده است. وی می‌خواهد مانع از آن شود که ۵۰۰ هزار فلسطینی ساکن سوریه در جنگی داخلی که هم‌اکنون زمینه‌های آن دیده می‌شود، در میان دو جبهه قربانی شوند.

یک کارشناس حماس می‌گوید: «اتحاد حماس با رژیم سوریه خصلتی کاملا استراتژیک دارد». ماکسیمیلیان فلش، از دانشگاه کایکازیان در بیروت، معتقد است که اتحاد حماس و رژیم سوریه «نه مبتنی بر یک ایدئولوژی مشترک سیاسی است و نه بر مبنای هویت مشترک دینی».

برخلاف حزب‌الله لبنان، حماس همواره مناسبات خوبی با کشورهای حاشیه‌ی خلیج فارس داشته و به همین جهت فاصله‌گیری از رژیم اسد برایش راحت‌تر است.

فلش می‌گوید: «حتا عربستان سعودی، به‌رغم پیمان اتحادی که حماس با سوریه و ایران بسته، این سازمان را مخالف خود اعلام نکرد و آن را در مناقشه سنی−شیعه با تهران، متحد بالقوه‌ی خود دانست.»

این کارشناس دانشگاه انگلیسی‌زبان ارمنی بیروت معتقد است: «اگر ریاض موفق شود حماس را در شرایط کنونی در اردوگاه خود نگاه دارد، آنگاه سوریه که نزدیک‌ترین متحد ایران است، هر چه بیشتر منزوی خواهد شد.»

به‌نظر می‌آید که انتقال مقر رهبری حماس به حاشیه‌ی خلیج فارس راه حل محتمل خواهد بود. از قرار معلوم قطر پیشنهاد داده که دست‌کم بخشی از کادرهای تبعیدی حماس را بپذیرد.

قطر که امروز در اتحادیه‌ی عرب در رأس ائتلاف ضد اسد قرار گرفته، مشکلی با نزدیک شدن به شبه‌نظامیان اسلام‌گرا ندارد. از آن جمله، طالبان افغانستان قصد دارد به‌زودی دفتر تماسی در قطر افتتاح کند.

محل دیگر مقر احتمالی حماس می‌تواند اردن باشد. در سفری که خالد مشعل هفته‌ی گذشته به عمان، پایتخت اردن، داشت، حدس زده می‌‌شد که وی به اردن بازگردد. این امر به ملک عبدالله کمک خواهد کرد حمایت اخوان‌المسلمین اردن را جلب کند؛ جریانی که در ماه‌های اخیر مردم را به اعتراض علیه حکومت او فراخوانده بود.

ولی خالد مشعل تحت پیگرد سازمان مخفی اسرائیل است. در سپتامبر ۱۹۹۷ مأموران مخفی اسرائیل مشعل را در اردن مسموم کردند. این ملک حسین، پادشاه پیشین اردن، بود که مشعل را نجات داد. ملک حسین اسرائیل را تهدید کرد، اگر پادزهر را به او ندهند، وی قرارداد صلح با اسرائیل را فسخ خواهد کرد. در پی آن بود که اسرائیلی‌ها کوتاه آمدند.

در مصر نیز خالد مشعل از پیگرد اسرائیلی‌ها در امان نخواهد بود. ولی در آینده‌ی نزدیک دولتی مدنی زمان امور را در مصر در دست خواهد گرفت که در آن حرف اول را اخوان‌المسلمین خواهد زد.

شاخه‌ی فلسطینی همین اخوان‌المسلمین بود که در دهه‌ی ۱۹۸۰ سازمان حماس را بنیان گذارد. از این رو حماس از نظر ایدئولوژیک و سیاسی به هیچ جریانی به اندازه‌ی اخوان‌المسلمین نزدیک نیست.

اگرچه سازمان حماس می‌رود که رژیم اسد، به‌عنوان مهم‌ترین متحد خود را از دست بدهد، ولی از نظر ماکسیمیلیان فلش، زمان به سود حماس کار می‌کند. این فقط نخست‌وزیر ترکیه، رجب طیب اردوغان، نیست که از این جنبش فلسطینی حمایت می‌کند.

در نخستین انتخاباتی که در تونس و مصر صورت گرفته، نیروهایی قدرت گرفته‌اند که بهترین روابط را با حماس دارند. از نظر این تحلیل‌گر، «حماس دیر یا زود از این متحدان فزاینده‌ی خود به‌موقع بهره خواهد گرفت.»

DK/BB