شورای حقوق بشر سازمان ملل از روز دوشنبه (۱۱ ژوثن) اجلاس خود را آغاز کرده است. یک سال پس از تشکیل این شورا اینک بحث اصلی اجلاس جاری این است که شورا با کدام ابزار و شیوه‌ها می‌تواند به وظیفه خود جامه عمل بپوشد و از رعایت حقوق بشر در کشورهای عضو سازمان ملل اطمینان حاصل کند.

یک مشکل شورا همچون نهاد مشابه قبلی‌اش، یعنی کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل، ترکیب آن است. در این شورا هم ، حضور اعضایی همچون چین یا کوبا پیگیری نقض حقوق بشر در کشورهای عضو سازمان ملل را با ذشواری مواجه می‌کند. برای کشورهایی از نوع کشورهای یادشده مسئله حقوق بشر چه در حیطه داخلی و چه در گستره بین‌المللی مسئله‌ای فاقد اهمیت است و چنین موضعی طبیعی است که شورا را در انجام وظیفه خود با کندی و مانع روبرو کنند.

از کمیسیون ناکارآ تا امیدهای به شورا

شورای حقوق بشر دقیقاَ یک سال پیش جایگزین کمیسیون حقوق بشر شد و کار خود را در ژنو آغاز کرد. کمیسیون حقوق بشر که از سال ۱۹۴۵ مشغول به فعالیت بود ترازنامه‌ مثبتی نداشت و متهم بود که بیش از حد از مقاصد و رویکردهای کشورهای غیردمکراتیک عضو خود متاثر است. برخی از کارشناسان حقوق بین‌الملل کمیسیون یادشده را به سبب تصمیمات ضعیف و به اجرا درنیامده‌اش "بزرگترین سطل کاغذ تاریخ" لقب داده‌اند. برخی دیگر نیز آن را "مجمع ریاکاران و متظاهران" نامیده‌اند.

مجمع عمومی سازمان ملل تشکیل شورای حقوق بشر را با این هدف تصویب کردکه بر تجربه منفی کمیسیون حقوق بشر نقطه پایان گذاشته شود و مقابله با نقض این حقوق در کشورهای مختلف را یک نهاد بین‌المللی مقتدرتر و کارآتر به عهده بگیرد. در قطعنامه تشکیل شورا، به آن یک سال فرصت داده شده است که وظیفه‌ای دشوار را به انجام رساند، یعنی راساَ به تعیین تعیین آیین‌نامه و خطوط و جهت‌گیری‌های فعالیت خود بپردازد.

مشکلاتی همچون گذشته

ولی مشکل شورا این است که بسان گذشته، حقوق بشر برای شماری از کشورهای عضو آن مسئله با اهمیتی نیست. چین و کوبا و روسیه از این نمونه کشورها هستند. در مجموع، مسائل و چالش‌های مطرح در شورا اغلب اوقات بیشتر از آن که به حقوق بشر مربوط باشند، تبارزی از کشمکش اعضاء‌ بر سر منافع سیاسی و جنگ قدرت آنهاست. برخی از ناظران این مشکل شورا را یک معضل ساختاری می‌دانند و معتقدند این نهاد بر خلاف شمار دیگری از نهادهای بین‌المللی عرصه عرض اندام کشورهای آفریقایی و آسیایی و آمریکای لاتین است و کشورهای غرب در آن در اقلیت مطلق قرار دارند. به عقیده این ناظران، کشورهای جنوب با این درک که کشورهای ثروتمند شمال رفتاری قیم‌مآبآنه نسبت به آنها دارند, رای اکثریت خود در شورای حقوق بشررا به حربه‌ای برای دفاع از خود در برابر آنها بدل کرده‌اند. چالش کشورهای اسلامی با نرم‌ها و ارزش‌ها کشورهای غربی هم جنبه دیگری از جدل و کشاکش در شورای حقوق بشر را تشکیل می‌دهد.

برای نمونه شورای حقوق بشر در همین سال جاری سه بار اسرائیل را به خاطر رویکردش در لبنان و مناطق فلسطینی محکوم کرده است، امری که عمدتاَ با رای اکثریت کشورهای جهان سوم امکان‌پذیر شده است. این در حالی است پیشنهاد کشورهای اروپایی مبنی بر محکومیت همزمان اقدامات خشونت‌بار فلسطینی‌ها رد شده است. در واقع تنها کشوری که در شورا تا کنون صراحتاَ مورد محکومیت قرار گرفته اسرائیل است. به این ترتیب به نظر می‌رسد که شورا به کانونی برای انتقام‌گیری از موضع جانب‌دارانه آمریکا نسبت به اسرائیل بدل شده، موضعی که معمولاَ در رأی منفی واشنگتن به قطعنامه‌های انتفادی علیه اسرائیل بروز می‌یابد.

نمونه دیگر، بحث نقض حقوق بشر در دارفور سودان است که کشورهای غربی عضو شورای حقوق بشر خواهان محکومیت شدید آن بودند؛ اما در اثر مقاومت کشورهای آفریقایی قطعنامه‌ای که در آوریل به تصویب رسید تنها از نقض حقوق بشر در دارفور ابراز نگرانی می‌کند، بی آن که انتقاد مستقیمی را متوجه دولت سودان کند و یا نامی از عاملان و آمران این گونه اقدامات ببرد.

اختلافات و چالش‌های اعضاء

سال گذشته که شورای حقوق بشر کار خود را اغاز کرد، صحبت از انجام طرحی بود که بر اساس آن کشورهای متقاضی عضویت در شورا کارنامه‌اشان در زمینه رعایت حقوق بشر مورد کنترل و وارسی قرار گیرد و تنها کشورهایی نهایتاَ به عضویت پذیرفته شوند که حد قابل قبولی از اعتنا به حقوق بشر را در سابقه خود داشته باشند. ولی این که این کنترل به چه صورتی باید انجام شود یکی از موضوعات مورد اختلاف در میان اعضای شورا بوده است. کشورهای اروپایی این کار را در صلاحیت یک کمیسیون مستقل می‌دانند، ولی کشورهای بی‌اعتنا یا کم اعتنا به حقوق بشر بهترین حالت را آن می‌دانند که پرسشنامه‌ای به کشورها داده شود و تنها پاسخ هر کشور به سوال‌های این پرسش‌نامه ملاک قضاوت در باره رویکرد و رفتار حقوق بشری آن قرار گیرد.

علاوه بر این مشکل، این نیز هست که برای پذیرفته‌شدن تقاضای عضویت هر کشور در شورای حقوق بشر رای اکثریت اعضای مجمع عمومی کفایت می‌کند. به این ترتیب تقاضای شماری از کشورها که ملاک برای این انتخاب دوسوم رای مجمع عمومی باشد مورد قبول واقع نشده است. اعمال همین قاعده مبتنی بر اکثریت ساده بود که باعث شد در انتخاب اعضای شورا در ماه مه گذشته، کشورهایی مانند قطر و آنگولا و مصر هم به عضویت آن درآیند.

از خیر گزارشگر بگذرید!

یک ابزار دیگر شورای حقوق بشر برای کنترل رعایت حقوق بشر تعیین گزارشگران ویژه است؛ اما بر سر حقوق و وظایف این گزارشگران نیز اعضای شورا با هم اختلاف نظر دارند. این اختلاف تا جایی است که حتی برخی از کشورها خواهان صرفنظرکردن از تعیین گزارشگران ویژه هستند.

در این میان آمریکایی‌ها هم خود را نامزد عضویت در شورای حقوق بشر نمی‌کنند. به صورت رسمی این دلیل عنوان می‌شود که شرط و شروط‌های ورود به شورا به اندازه کافی سختگیرانه نیستند و کشورهای ناقض حقوق بشر هم به راحتی می‌توانند وارد آن بشوند، در حالی که اخراج چنین اعضایی از شورا کار ساده‌ای نیست. علاوه بر آن، شورا از نظر واشنگتن سیاستی غیربیطرفانه نسبت به اسرائیل دارد. با این همه در نهان دلایل دیگر برای عدم نامزدی آمریکا مطرح می‌شود. نگرانی واشنگتن ظاهراَ از این است که با ورود به این شورا کارنامه‌اش در نقض حقوق بشر، مانند رفتار با زندانیان گوانتامو، ابو قریب و یا داشتن زندان‌های مخفی در اروپا فوری در دستور کار قرار گیرد.

ح