خدمت وظیفه عمومی یا سربازی در ایران بر اساس قانون ۲۴ ماه است. این مدت در سال‌های اخیر بارها دستخوش تغییر شده است. بر اساس آخرین تغییر، مدت خدمت سربازی برای مشمولانی که از فروردین سال ۱۳۹۱ به خدمت اعزام شدند از ۲۴ به ۲۱ ماه کاهش پیدا کرد.

این تغییر به نقل از ستاد کل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی موجب کمبود نیروی انسانی این ستاد شده است. موسی کمالی، جانشین اداره منابع انسانی ستاد کل نیروهای مسلح یکشنبه (۲۴ آذر/ ۱۵ دسامبر) احتمال افزایش سه ماهه مدت خدمت را مطرح کرد.

موسی کمالی در یک نشست خبری با اشاره به بند الف ماده ۴ قانون خدمت وظیفه عمومی گفت: «در صورتی که مشمول مازاد یا کمتر از تعداد مورد نیاز باشد ستاد کل می تواند مدت خدمت را به کمتر یا بیشتر ۲۴ ماه تغییر دهد.»

زمان خدمت سربازی در حال حاضر بین ۱۸ تا ۲۱ ماه است. جانشین اداره منابع انسانی ستاد کل نیروهای مسلح در توضیح این مدت زمانی گفت: «اکنون به ازای خدمت در مناطق عملیاتی و امنیتی ۶ ماه، مناطق محروم و بد آب و هوا ۵ ماه و سایر مناطق نیروهای مسلح ۳ ماه از این زمان (۲۴ ماه) کسر می‌شود.»

معاف بودن روحانیان و طر‌ح‌هایی برای کسر خدمت

لایحه خدمت اجباری نظام وظیفه ۸۹ سال پیش در ایران به تصویب رسید. این لایحه سال ۱۳۰۳ خورشیدی توسط رضا پهلوی به چهارمین مجلس شورای ملی ارائه شد و علی‌رغم مخالفت ملاکان بزرگ و روحانیان به تصویب رسید. البته روحانیان تا امروز از انجام خدمت سربازی معاف هستند.

خدمت اجباری نظام وظیفه پس از جنگ هشت ساله عراق با ایران، بارها شامل معافیت‌ها و طرح‌هایی برای کسر خدمت شد.

به عنوان مثال بسیجیان و ‎فارغ‌التحصیلان دانشگاهی در حال حاضر از مزایای طرح کسر خدمت بهره می‌برند. یگانه فرزندان پسر که پدری بالای ۶۵ سال دارند و کسانی که خواهر "فاقد پدر، همسر و فرزند پسر" دارند و سرپرست او هستند هم تا کنون از سربازی معاف بوده‌اند.

تا سال ۱۳۹۱ هم طرح سه برادری، یعنی معافیت برادر سوم از خدمت سربازی اجرا می‌شد.

افراد مشمول خدمت سربازی که در خارج از کشور به سر می‌برند نیز تا سال ۱۳۹۲ می‌توانستند خدمت خود را بخرند. طرح خرید خدمت از سال ۹۲ کاملاً متوقف شد.

کاهش آمار تولد "دلیل کمبود نیرو"

ستاد نیروهای مسلح اعلام کرده است به دلیل "سیر نزولی آمار تولد" در تأمین نیروی انسانی خود "دچار مشکل شده" است. جانشین اداره منابع انسانی ستاد کل نیروهای مسلح در نشست خبری روز یکشنبه گفت: «موالید کشور سیر نزولی دارد. برای نمونه موالید سال ۵۹ حدود ۲ میلیون و ۴۵۱ هزار نفر بود... این تعداد سال ۷۴ به یک میلیون و ۳۰۵ هزار نفر و سال ۸۰ تعداد یک میلیون و ۱۰۰ هزار نفر بوده است.»

با این حساب اگر متولدان سال‌های ذکر شده همگی پسر باشند و در هجده سالگی وارد خدمت شوند،‎ تعداد سربازان ورودی سال ۱۳۹۲ نسبت به پانزده سال قبل، یک میلیون و یک‌صد نفر کمتر است.

ستاد نیروهای مسلح از این‌رو در پی لغو طرح‌های کسر خدمت است. موسی کمالی افزود: «این احتمال وجود دارد که در سال ۹۳ تمام یا بخشی از کسر خدمت ها برداشته شده و خدمت به ۲۴ ماه برسد.» این تغییر اما شامل کسانی که تا پایان سال۹۲ وارد خدمت شده اند نمی‌شود.

طرح مجلس برای حذف خدمت اجباری سربازی

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی شهریور ماه سال جاری با ارائه طرحی هفت گزینه‌ای خواستار جایگزین شدن این طرح با خدمت سربازی شد.

نمایندگان مجلس ضمن اشاره به "مشکلات فرهنگی و اجتماعی" حوزه نظام وظیفه خواستار "نوآوری و و خلاقیت و طراحی الگوهای جدید مبتنی بر عقلانیت" شده بودند که با شرایط زمان و مکان همخوان هستند.

از جمله مشکلاتی که نمایندگان به آنها اشاره کرده بودند، امنیت محور بودن سربازی و غفلت از ابعاد فرهنگی و اجتماعی آن، رفتار تحقیرآمیز با سربازان، مشکلات تغذیه‌ای آنها، تأثیرات منفی اقتصادی و پائین بودن منزلت اجتماعی سربازان بود.

نمایندگان دو گزینه در طرح مرکز پژوهش‌های مجلس با عنوان‌های "خدمت علمی – تخصصی" و "خدمت داوطلبانه- بسیجی چابک" را دارای "ظرفیت بالای بهره وری" دانسته و آن‌ها را تأیید کرده بودند.

در الگوی نخست با عنوان "خدمت علمی – تخصصی"، شاخص و معیار خدمت سربازی تخصص ها و توانمندی های علمی مشمولان در نظر گرفته شده است. سربازان بر اساس این طرح پس از آموزش نظامی - دفاعی متناسب با رشته تخصصی‌شان به کار گرفته می‌شوند. مهم ترین اثر این سیستم افزایش انگیزه خدمتی و بهره وری بالا عنوان شده بود.

در الگوی دوم، یعنی "خدمت داوطلبانه- بسیجی چابک"، فعالیت داوطلبانه به دلیل نتیجه‌دهی مطلوب "اثربخش ترین و کارآمد ترین مدل های سربازی" خوانده شده بود. در این الگو تأکید شده بود که داوطلبانه بودن و انگیره مثبت سرباز بیشترین نقش را در انجام صحیح و موثر وظیفه و خدمت ایفا خواهد کرد.

اما ستاد نیروهای مسلح در پاسخ ‎به این طرح نمایندگان مجلس اعلام کرد که "اساساً مجلس حق ورود به موضوع مدت خدمت وظیفه سربازان را ندارد."

موسی کمالی، جانشین منابع انسانی ستاد کل نیروهای مسلح تأکید کرد که در این زمینه "کمبود یا نبود قانون نداریم". او به نمایندگان خاطر نشان کرد که تصمیم‌گیری در مورد سربازی به عهده ستادکل نیروهای مسلح داده است.