اختلاف ایران و آذربایجان بر سر ثبت بازی چوگان در یونسکو
۱۳۹۲ مهر ۲۹, دوشنبه
چوگان یکی از ورزش‌های باستانی است که امروزه به ورزشی جهانی تبدیل شده است و در بیش از ۷۷ کشور مسابقات و برنامه‌های ویژه چوگان برگزار می‌کنند. هم اکنون این بازی از سوی کمیته بین‌المللی المپیک به عنوان یکی از ورزش‌های جهانی شناخته میشود. اما زادگاه این ورزش کدام کشور است؟
به این پرسش اجلاس کمیته میراث معنوی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) که پرونده میراث معنوی کشورهای عضو را بررسی می‌کند، پاسخ خواهد داد.
قرار است این نشست در اوایل دسامبر ۲۰۱۳ در باکو برگزار شود. آذربایجان علاقمند است این ورزش باستانی را تحت عنوان "چوگان بازی سنتی با اسب در منطقه قره باغ" ثبت کند. اما این موضوع اعتراض ایران را برانگیخت.
چرا ایران به یاد چوگان افتاده است؟
رسانه‌های جمهوری آذربایجان می‌نویسند بازی چوگان از دوران بسیار قدیم در جمهوری آذربایجان رواج داشته است.
تارنمای "مدرن آز" جمهوی آذربایجان در مطلبی تحت عنوان چرا ایران اکنون به یاد چوگان افتاده است، به نقل از میرکمال رحیم‌اف یک مقام آذربایجانی می‌نویسد: «چوگان یکی از ورزش‌های ملی و باستانی آذربایجان است. کشورما قصد دارد این بازی را به عنوان یک ورزش ملی در اجلاس کمیته میراث معنوی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) به ثبت برساند. اما گویا نوعی از این ورزش باستانی در ایران هم وجود دارد. این مسئله را اکنون باید تاریخ‌دانان مشخص کنند که آیا این ورزش باستانی متعلق به فارس‌هاست یا آذربایجانی‌ها؟ اما اگر چوگان ورزش باستانی آنها باشد چرا تا به امروز در این باره سکوت کردند؟»
ایران: نمی‌گذاریم چوگان به نام جمهوری آذربایجان ثبت شود
به گزارش خبرگزاری ایرنا، (۲۸ مهر ۲۰ اکتبر) رضا صالحی امیری سرپرست وزارت ورزش و جوانان، از برگزاری جلسه با مسئولان وزارت امور خارجه و سازمان میراث فرهنگی "برای اقدام نادرست و نابجای جمهوری آذربایجان به منظور ثبت رسمی ورزش چوگان به نام این کشور" خبر داد.
صالحی امیری گفت: «با تشکیل این جلسه مطمئن باشید نخواهیم گذاشت رشته ورزشی چوگان که متعلق به کشور عزیزمان ایران است به نام کشور جمهوری آذربایجان در سازمان بین‌المللی یونسکو و فدراسیون بین‌المللی چوگان ثبت شود.»
حجت‌الله دهخدایی دبیر فدراسیون چوگان هم به ایرنا گفته است: «جمهوری آذربایجان فاقد لیگ و حتی تیم چوگان است اما اقدام به وارد کردن اسب و جذب بازیکن از سایر کشورها پرداخته است. مسئولان این کشور با صرف هزینه‌های فراوان، جشنواره و مسابقه چوگان برگزار می‌کنند و جوایز زیادی از جمله جایزه ۲۵۰ هزار یورویی به برندگان پرداخت می‌کنند تا اعلام کنند که این بازی متعلق به آذربایجان است.»
"ایرانی‌ها قدر بازی چوگان را نمی‌دانند"
دبیر فدراسیون چوگان همچنین گفته است ایران ۱۲۰ بازیکن چوگان دارد و باشگاه‌هایی چون "نیروی زمینی، قصر فیروزه، کانون چوگان البرز و نقش جهان اصفهان" فعالیت می‌کنند. اما این مقام مسئول اعتراف می‌کند که این ورزش دارای لیگ سراسری در کشور نیست.
دهخدایی برای ایرانی بودن بازی چوگان دلیل آورده است، در ایران حدود هشت روستا چوگان نام دارند و بیش از ۱۲ هزار بیت شعر فارسی درباره چوگان گفته شده است.
در عین حال دبیر فدراسیون انتقاد کرده است که ایرانی‌ها قدر بازی چوگان را نمی‌دانند. وی در این رابطه گفته است از سال‌ها پیش فدراسیون چوگان بیش از ۱۰ نامه به مسئولان سازمان‌های تربیت بدنی و میراث فرهنگی نوشت اما حتی یک پاسخ هم دریافت نکرده است.
"بازی چوگان در ایران از رونق افتاده است"
امیرحسین قاسمی، مدیر "انجمن اسب ایران" به دویچه وله می‌گوید چوگان ورزش فوالعاده پرخرجی است و هزینه بسیار بالائی دارد. افرادی که در چوگان فعالند در کل ایران شاید در مجموع به ۵۰ نفر برسد.
وی تاکید می‌کند: «تابحال هیچ کشوری بازی چوگان را به ثبت نرسانده است و در ایران هم سستی شد و به عقب انداختند و پیگیری نشده و در این رابطه جمهوری آذربایجان زودتر اقدام کرده است.»
مدیر انجمن اسب ایران معتقد است چوگان هر جای دیگر هم ثبت شود به ضرر ایران خواهد بود. وی خاطرنشان می‌کند آن ارگان و یا قدرتی که این قضیه را پیگیری و هزینه کند، مشخص نیست. در داخل کشور نیز بیشتر ارگان‌های غیر‌دولتی در این قضیه حساسیت نشان داده‌اند.
آذربایجانی‌ها چه می‌گویند؟
اما ثبت برخی از میراث‌های فرهنگی نخستین بار نیست که میان دو کشور ایران و آذربایجان بحث و جدل‌هایی را برانگیخته است. پیش از این نیز ثبت "تار" به نام جمهوری آذربایجان با اعتراض ایران روبرو شد و اخیرا نیز برداشته شدن "لوح خط نستعلیق" از آرامگاه نظامی در شهر گنجه اعتراض برخی رسانه‌های ایران را در پی داشت.
دالغا خاتین‌اوغلو، مدیر اخبار ایران بخش انگلیسی خبرگزاری "ترند" در باکو در این رابطه به دویچه وله می‌گوید: «در مورد نظامی گنجوی لوح‌هایی که نصب بود قدمت تاریخی نداشتند. ۱۵سال پیش این لوح‌ها را ایران اهدا کرده بود و خود ایرانی‌ها در دیوار مقبره تعبیه کردند. خط نستعلیق لوح‌های کاشی تعبیه شده هم ارزش هنری ندارد. آنچه که به نظرم من معقول هست، بپذیریم که نظامی گنجوی شاعری از دیار آذربایجان است که آثارش را به فارسی سروده و به هر دو فرهنگ تعلق دارد.»
خاتین اوغلو درباره ثبت چوگان هم می‌گوید: «این موضوع پیچیده است، چون قدمت این ورزش به حدود قرن پنجم قبل از میلاد برمی‌گردد. من در کتاب دده قورقود به کلمه «چؤوکن» (چوگان ) برخوردم، چوبی با سر خمیده برای زدن توپ از روی اسب. قدمت داستان‌های اسطوره‌ای این کتاب به زبان آذربایجانی که از زبان یک اوزان (عاشیق) نقل میشود به دوران باستان حداقل قبل از اسلام برمی‌گردد، اما در قرن ۱۵ یا ۱۶ میلادی مکتوب شده است. البته در اشعار فردوسی هم به وفور صحبت از چوگان هست و در ادبیات فولکولوریک آسیای میانه هم نام چوگان با گویش‌های محلی وجود دارد. ما آذربایجانی‌ها کلا ۱۰ ورزش قدیمی داریم که با اسب سواری در ارتباط است و همه آنها اسم ترکی دارند، از "سورپاپاق، یایلیق، گردگ قاچیرماق" و غیره گرفته تا چؤوکن. معنی چؤوکن هم به آذربایجانی از فعل "چووماق" یعنی تاختن گرفته شده است.»
"پرونده آذربایجان نافی حق ایران نیست"
با توجه به بحث‌هایی که در رسانه‌های ایران و آذربایجان و بین مقام‌های دو کشور ادامه دارد، یدالله پرمون رئیس مرکز مطالعات منطقه‌ای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در آسیای مرکزی و غربی یونسکو به ایرنا توضیح داده است، ارائه پرونده چوگان از سوی جمهوری آذربایجان نافی حق ایران در ثبت بازی چوگان نیست.
وی می‌افزاید: «از آنجا که اقوام و فرهنگ‌ها در حرکت هستند، یا در گذشته کشوری واحد بودند و امروز مرزهای سیاسی آنها را از هم جدا کرده، چنین اشتراکاتی اجتناب ناپذیر است. کنوانسیون میراث ناملموس راه را برای کشورها باز گذاشته است تا مواریث را به صورت مشترک ثبت یا اینکه هر کدام به طورجداگانه داشته‌های معنوی خود را ارائه کنند».
پرمون درباره پرونده چوگان نیز توضیح می‌دهد پرونده ارائه شده از سوی آذربایجان توسط کارشناسان مورد بررسی قرار گرفته است و در محتوای پرونده، نکته‌ای مبنی بر اینکه این بازی از آذربایجان به مناطق دیگر رفته است، وجود ندارد و بیشتر بازی را در درون مرزهای آذربایجان مورد تحلیل قرار می‌دهد.
کارشناسان این احتمال را هم می‌دهند که در نشست سالانه یونسکو در باکو پرونده ثبت چوگان از سوی ایران و آذربایجان مشترکا دنبال شود.