هر سال گروهی از شهروندان افغانستانی به جستجوی کار و به نیت داشتن زندگی‌ای با امنیت و راحتی بیشتر به ایران می‌آیند؛ برخی از آنان پیشتر در ایران زیسته‌اند و برخی دیگر از امنیت ایران شنیده‌اند. ورود آنان به ایران در بعضی موارد از راه پرداخت پول به باندهای قاچاقچی انسان می‌گذرد که آنان را از مرز عبور می‌دهند. بسیاری از این افراد بدون داشتن اجازه‌ی کار و اقامت هستند. دولت ایران در سالهای اخیر دست به اخراج دسته‌جمعی و اجباری گروه بزرگی از این مهاجران زده است. اخراج‌ها در بیشتر موارد با خشونت همراه بوده است.

دلیلی که دولت ایران برای اخراج این مهاجران می‌آورد این است که آنها مدارک قانونی ندارند و نیز موجب تضعیف نیروی کار ایران می‌شوند. سال گذشته سید تقی قائمی، سرپرست اداره‌ی اتباع بیگانه در ایران، گفته بود که بیشترین تعداد افغانی‌های مقیم ایران به طور غیرقانونی وارد ایران شده‌اند و دولت ایران تصمیم به اخراج آنان گرفته است. اداره‌ی اتباع بیگانه امسال حاضر به پاسخگویی به پرسشهای دویچه وله در این زمینه نشد.

محمد حسن جعفری، رییس مجمع فرهنگی انقلاب اسلامی افغانستان در ایران، کارشناس در امور مهاجران افغان، در مصاحبه با دویچه وله گفت که در عین آنکه حق هر کشوری است که برای تأمین امنیت خود تلاش کند، اما بایست توجه داشت که در افغانستان هم امنیت نیست و مهاجران می‌بینند که شرایط برای بازگشت آنان مناسب نیست. جعفری گفت که در دو سال اخیر خشکسالی در افغانستان موجب گسترش شدید بیکاری شده و دولت افغانستان نتوانسته زمینه را برای بازگشت مهاجران فراهم کند. محمد حسن جعفری که از سیاستمداران حزب اصلاح‌طلب افغانستان “رفاه ملی“ است، به دولت افغانستان انتقاد کرد که وعده‌ی در اختیار گذاشتن زمین و مسکن را به مهاجرانی که برگردند داده بود، اما نتوانست به وعده‌ی خود عمل کند. وی گفت که دولت افغانستان نبایست تنها شعار دهد، بلکه باید واقعا کاری برای مهاجران بکند. وی گفت که در برخی ولایت‌های افغانستان بوروکراسی‌ای که گاه تا حد فساد می‌رسد، مانع رسیدگی به امور مهاجران بازگشت‌داده شده می‌شود.

شمار مهاجران افغان اخراجی

محمدرفیق شهیر، رییس شورای متخصصان در شهر هرات، با استناد به آمار دفتر مهاجران در ولایت هرات به دویچه وله گفت تعداد مهاجران افغانی که بخاطر نداشتن مدارک قانونی کار و اقامت در طول یک سال اخیر از طریق مرز دوغارون – اسلام قلعه به افغانستان بازگردانده شده‌اند، ۱۴۹ هزار نفر بوده است. یک سال پیش از آن، ایران حدود ۳۶۰ هزار افغان را، که در میانشان خانواده‌های افغان هم بودند، به افغانستان بازگردانده بود. سال گذشته دولت ایران در ایام تابستان روزانه حدود ۶۰۰ نفر را اخراج کرده است. در زمستان ‌شمار اخراجی‌ها به ۷۰۰ تا ۷۵۰ نفر رسیده است. بیشتر اخراجی‌ها کارگران بدون خانواده‌بوده‌اند. به گفته‌ی شهیر، تفاوت شمار کارگران اخراجی در دو فصل تابستان و زمستان به میزان نیاز به کار کارگران افغان در ایران در فصلهای مختلف برمی‌گردد.

رفتار خشونت‌آمیز ماموران انتظامی با اخراجی‌ها

گزارشها حاکی از آن است که رفتار ماموران انتظامی ایران با مهاجران افغانی که قرار است اخراج شوند، خشونت‌آمیز است. این افراد پس از بازداشت اغلب به اردوگاههایی منتقل می‌شوند که در آن حق تماس با خانواده‌ی خود را ندارند و از تغذیه‌ی کافی برخوردار نیستند. سال گذشته خبر رفتار خشونت‌بار ماموران انتظامی ایران به هنگام اخراج مهاجران افغان به طور وسیع در رسانه‌ها انعکاس یافت و اعتراض سازمانهای حقوق بشر را برانگیخت. این اعتراض‌ها موجب شد که دولت ایران واکنش نشان داده و از شدت خشونت علیه مهاجران کاسته شود. به گفته‌ی محمدرفیق شهیر، رییس شورای متخصصان در شهر هرات، رفتار ماموران انتظامی با مهاجران در پیوند با روابط سیاسی میان دو کشور ایران و افغانستان است؛ هر گاه دیدارهایی میان سران دو کشور صورت می‌گیرد و تفاهمهایی بوجود می‌آید از میزان فشار بر مهاجران کاسته می‌شود.

در پایان ماه دسامبر ۲۰۰۸ محمد کریم خلیلی، معاون دوم ریاست جمهوری افغانستان، پس از سفری به ایران اعلام کرد که با مقامات ایرانی توافق‌هایی در زمینه‌ی صدور ۳۰۰ هزار ویزای کار و مجوز اقامت یک ساله و قابل تمدید تا سه سال برای کارگران افغان و خانواده‌های آنها انجام گرفته است. همچنین قرار شده که دولت ایران در اخراج مهاجران افغان عجله نداشته باشد. به گفته‌ی معاون رییس جمهور افغانستان مقامات دو کشور همچنین در زمینه‌ی رفع محدودیت‌ها برای تحصیل دانشجویان و دانش‌آموزان افغان در ایران به توافق‌هایی رسیده‌اند.

اما مسئولان دفتر مهاجران در هرات می‌گویند که تاثیر این توافق‌ها را هنوز نمی‌توان در عمل مشاهده کرد و اخراج مهاجران افغان ادامه دارد. نادر نادری، سخنگوی کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان، نیز در مصاحبه با دویچه وله به آسیب‌هایی اشاره کرد که همچنان به مهاجران افغان بازگشت‌داده شده در جریان بازگشت اجباری وارد می‌آید. به گفته‌ی نادری آنان مجبور می‌شوند در ایران یا پاکستان در اردوگاهها اقامت گزینند و خود هزینه‌ی اقامت اجباری‌شان را بپردازند و اغلب مورد توهین هستند.

بازگشت بی‌چشم‌انداز

بیشتر مهاجران افغان در سالهای اخیر به خاطر فشار اقتصادی و به دنبال کار به ایران آمده‌اند. هم مهاجرت و هم بازگشت از کشور میزبان هزینه برمی‌دارد، که مهاجران اخراجی باید متحمل شوند. آنان که به امید ساختن زندگی‌ای بهتر برای خود و خانواده‌ی خود به کشوری دیگر مهاجرت کرده‌اند، پس از بازگشت اجباری به افغانستان با فقری روبرو می‌شوند که هم اکنون دامن‌گیر اقشار وسیع مردم در افغانستان است.

سازمانهای مدافع حقوق بشر همواره از وضعیت مهاجران افغان پس از بازگشت به کشورشان ابراز نگرانی کرده‌اند. نادر نادری، سخنگوی کمیسیون مستقل حقوق بشر افغانستان، در مورد مشکل‌هایی که مهاجران اخراجی و بازگشت‌کنندگان با آن روبرو می‌شوند، گفت: «نگرانی عمده‌ی ما در عرصه‌ی اشتغال مهاجرین بازگشت‌کننده است. زمینه‌ی محدودی برای بازگشت‌کننده‌ها وجود دارد. افزایش ناامنی در افغانستان و عدم وجود مکانیزم‌های حمایتی در افغانستان نیز از مشکل‌های اساسی بازگشت‌کنندگان بوده است.» نادری افزود که کودکان بازگشت‌کنندگان نیز بخاطر یکسان نبودن سیستم‌آموزشی کشورهای میزبان و سیستم آموزشی افغانستان برای ادامه‌ی تحصیل با مشکل مواجه می‌شوند.

سوغات اعتیاد و ایدز

به گزارش نشریه‌ی اینترنتی “اسپرو نیوز“ (۲۱ ژانویه ۲۰۰۹) برخی از مهاجران افغان در ایران معتاد و مبتلا به ویروس ایدز می‌شوند. محمدرفیق شهیر، رییس شورای متخصصان در شهر هرات، در تأیید این پدیده گفت: «افغانستان کشوری است متهم به اینکه بزرگترین کشور تولیدکننده‌ی مواد مخدر است. اما تعداد معتادین در جمهوری اسلامی ایران بسیار زیاد است. کارفرما برای گرفتن کار بیشتر از کارگران به آنها مواد مخدر می‌خوراند. این است که برخی کارگران که به افغانستان برمی‌گردند، معتاد شده‌اند.»

همچنین پروانه علیزاده، گزارشگر بخش افغانستان رادیو دویچه وله در هرات، در این باره گفت، طبق آماری که در روز جهانی مبارزه با ایدز (۱۰ آذر) عرضه شد، در عرض یک سال در ولایت هرات ۴۱ نفر مبتلا به ایدز شناخته شده بودند، که بیشتر آنان معتاد و مهاجرانی بودند که از ایران به افغانستان بازگشته بودند. به گفته‌ی علیزاده در کل افغانستان و بخصوص در منطقه‌ی جنوب غرب این کشور، مثل ولایت هرات، کشت مواد مخدر صورت می‌گیرد، اما این کشت نه به قصد مصرف شخصی، بلکه برای صادرات است. مهاجرت به کشورهای دیگر چون پاکستان و ایران به رواج پدیده‌ی اعتیاد در میان مهاجران افغان کمک کرده است. به نظر پروانه علیزاده ممکن است مشکل‌های زندگی در مهاجرت، از جمله نابسامانی‌هایی که در زندگی خانوادگی ممکن است رخ دهد، موجب رشد اعتیاد در میان برخی از کارگران افغان شده باشد.

در سالهای اخیر اخراج مهاجران افغان از ایران به موضوعی داغ در داخل افغانستان تبدیل شده است. اخراج اجباری و دسته‌جمعی مهاجران و ناتوانی دولت در عرضه‌ی راه حل برای بهبود وضعیت بازگشت‌کنندگان موجب افزایش اعتراض شهروندان افغانستانی و فشار آنان بر دولت افغانستان شده است.