حسن روحانی، رئیس جمهور ایران، روز سه‌شنبه (۱۳ دسامبر/ ۲۳ آذر) در دو نامه جداگانه نسبت به اقدام اخیر آمریکا در تمدید تحریم‌های غیرهسته‌ای ایران، برای ده سال دیگر، واکنش نشان داد.

روحانی در نامه خود به محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه، تمدید تحریم‌های یادشده را نقض برجام توصیف کرده و از او خواسته است که  "در اجرای مصوبات شورای عالی امنیت ملی و هیأت نظارت بر اجرای برجام"  نسبت به اجرای ‌"مراحل پیش‌بینی شده در برجام برای رسیدگی به موارد نقض" اقدام کند.

قانون تحریم ایران (Iran Sanction Act) یا ISA نام طرح پیشنهادی سناتور آلفونسو داماتو در مجلس سنای آمریکا است که در سال ۱۹۹۶ با هدف تحریم بخش انرژی و صنعت نفت ایران به تصویب و به امضای رئیس‌جمهور وقت بیل کلینتون رسیده است. این قانون همچنین به نام طراح آن به قانون داماتو هم مشهور است.

در خود دولت ایران هم نظر واحدی وجود ندارد که تمدید تحریم‌های یادشده به معنای نقض برجام است. حمید بعیدی‌نژاد، عضو تیم هسته‌ای ایران در مذاکرات با ۵+۱ و سفیر کنونی ایران در بریتانیا توضیحی در تشریح این اقدام آمریکا نوشته که در آن از جمله آمده است: «یکی از خواست‌های ایران در جریان طول مذاکرات این بود که آمریکا صریحا با توجه به سررسید مهلت قانونی آیسا در سال ۲۰۱۶ در قالب برجام تعهد بدهد، کاری را که در این بیست سال به طور مکرر انجام داده است، انجام ندهد و این قانون را تمدید نکند. در برابر، نمایندگان آمریکا اعلام میکردند که آنها با عدم تمدید این قانون مخالف نیستند و ضرورتی هم برای تمدید این قانون حس نمی‌کنند، ولی چون تصمیم تمدید باید توسط مجلسین آمریکا صورت بگیرد، آنها بعنوان نماینده دولت نمی‌توانند از طرف این دو مجلس تعهدی در برجام بدهند ولی تمام تلاش خود را خواهند کرد که این قانون تمدید نشود.»

بعیدی‌نژاد سپس توضیح می‌دهد که اوباما می‌تواند همچنان با دستورالعمل خود تحریم‌های هسته‌ای را از قانون ایسا مستثنی کند. با این وجود او قطعی نمی‌داند که ترامپ از انجام چنین کاری سرباز زند.

بیشتر بخوانید: "تمدید قانون تحریمی آمریکا به معنای بازگشت تحریم‌ها علیه ایران نیست"

"نقض برجام نیست"

علی خرم، کارشناس مسائل بین‌المللی و نماینده پیشین ایران در دفتر اروپایی سازمان ملل نیز تاکید می‌کند: «دولت روحانی وقتی در سال ١٣٩٢ وارد مذاکرات شد، شرط گذاشت که هیچ موضوع دیگری مانند حقوق ‌بشر و مسائل مربوط به موشک مورد مذاکره قرار نگیرد. اگرچه این موضوع برای ایران مزیت‌هایی داشت اما سبب شد، وقتی مذاکرات به نتیجه رسید، تنها تحریم‌های هسته‌ای لغو شود. به این معنا که تحریم‌های مربوط به حقوق‌بشر و... را شامل نشد و آمریکایی‌ها هم‌اکنون نیز درصدد تمدید تحریم‌های پیش از برنامه هسته‌ای هستند.»

علی بیگدلی، استاد دانشگاه و کارشناس مسائل بین‌الملل نیز به روزنامه شرق گفته است که تمدید تحریم‌های ایسا آن‌طور ناقض برجام نیست. او افزوده است: «تحریم‌های اخیر نمی‌تواند مشکلی در روند کار ما ایجاد کند؛ فقط شرکت‌های آمریکایی را مثل دهه‌های گذشته از سرمایه‌گذاری بیش از ۴۰ ‌میلیون دلار در صنایع نفت و گاز ایران محروم می‌کند».

گرچه مقام‌های دولت روحانی در ابتدا حساسیت چندانی به تمدید تحریم‌های یادشده نشان ندادند، ولی علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی پیشاپیش امضای آن توسط اوباما را نقض برجام توصیف کرد و جناح‌اصولگرا هم در همین راستا دست به تبلیغ و تحلیل زد.

بیشتر بخوانید: واکنش رسانه‌ها و مجلس ایران به تمدید قانون تحریم‌ها

حال به نظر می‌رسد که دولت حسن روحانی نیز در راستای ارزیابی خامنه‌ای تمدید تحریم‌های داماتو را نقض برجام تلقی کرده و از وزیر خارجه خواسته است که در این رابطه مطابق با پیش‌بینی‌های مطرح در برجام اقدام کند.

بندهای ۳۶ و ۳۷ برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) ناظر بر سازو کار حل و فصل اختلافات احتمالی درباره اجرای برجام است. بر اساس این بندها چنانچه جمهوری اسلامی معتقد باشد که هر یک یا کلیه اعضای گروه ۵+۱ تعهدات خود را طبق برجام رعایت نکرده‌اند، ایران می‌تواند موضوع را برای حل و فصل به کمیسیون مشترک ارجاع دهد، به همین ترتیب چنانچه هر یک از اعضای گروه ۵+۱  نیز نسبت به عدم رعایت تعهدات ایران معترض باشند، می‌توانند اقدام مشابه انجام دهند.

کمیسون مشترک ۱۵ روز فرصت دارد تا موضوع را فیصله دهد، مگر اینکه این زمان با اجماع تمدید شود. چنانچه اختلاف حل و فصل شوند موضوع به وزاری خارجه ارجاع می شود و وزیران ۱۵ روز فرصت دارند، موضوع را فیصله دهند، مگر اینکه این زمان با اجماع تمدید شود.

پس از این مرحله عضو شاکی یا عضوی که اجرای تعهداتش زیر سوال بوده، می‌تواند درخواست کند تا موضوع توسط یک هیات مشورتی که متشکل از ۳ عضو خواهد بود بررسی شود. هیات مشورتی باید نظریه غیرالزام‌آوری را ظرف ۱۵ روز ارائه کند. چنانچه موضوع فیصله نیابد و شاکی معتقد باشد که موضوع مصداق "عدم پایبندی اساسی" است ، آن طرف می‌تواند موضوع را به عنوان مبنای توقف کلی و یا جزئی اجرای تعهدات خود قلمداد کرده و یا به شورای امنیت سازمان ملل شکایت برد.

تولید بحث‌انگیز سوخت هسته‌ای برای پیشران

شماری از کارشناسان به دلایلی که در بالا آمد، تردید دارند که شکایت ایران به مراجع فوق چندان نتیجه‌بخش باشد و آمریکا به نقض برجام متهم شود.

حسن روحانی در نامه دوم خود که خطاب به علی‌اکبر صالحی نوشته، به سازمان انرژی اتمی "دستور" داده است که برای طراحی و ساخت پیشران (موتور محرکه) هسته‌ای "جهت بهره‌گیری در حوزه حمل‌ونقل دریایی، و نیز  مطالعه و طراحی "تولید سوخت" مصرفی پیشران هسته‌ای اقدام کند.

روسیه به عنوان یکی از اعضای گروه ۵+۱ از زبان یکی از مقام‌های وزارت خارجه خود واکنش نشان داده است. خبرگزاری "ریانووستی" روسیه به نقل از یک مقام روس، نوشته است: «اما اگر بخواهیم به صورت مشخص صحبت کنیم، ساخت واحدهای پیشران ناقض این توافق نیست. با این حال،  تولید واحدهای سوختی با غنای بالا که در این پیشران‌ها به کار گرفته می‌شود، بر خلاف توافق هسته‌ای است.»

اندکی بعد از این نظر روسیه، یک مقام کاخ سفید آمریکا اعلام کرد که تولید پیشران هسته‌ای که از سوی روحانی دستور تولید آن صادر شده مغایر برجام نیست. این مقام در باره تولید سوخت هسته‌ای برای پیشران‌ها و نسبت آن با برجام اشاره‌ای نکرد.